Znaleźli już okazały kamień nagrobny z XVII wieku, kryptę rodu, do którego należały te ziemie, a także rzeczy, które mówią o życiu codziennym - fenigi pruskie, obrączkę czy fragment fajki. Każde znalezisko pieczołowicie oczyszczają i opisują. Do wsi Nowe Monasterzysko, położonej pomiędzy Młynarami a Milejewem, przyjechali archeolodzy z Uniwersytetu Gdańskiego, którzy odkrywają sekrety tamtejszego cmentarza. Zobacz zdjęcia z wykopalisk.
- Kościół zaczął popadać w ruinę dopiero wtedy, gdy wygasł ten ród, czyli w połowie XVIII wieku. W 1780 r. został rozebrany, a parafię przeniesiono do Zastawna – opowiada Wacław Kulczykowski, archeolog, kierownik badań w Nowym Monasterzysku z Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego. - Potem, wokół tego kościoła, rozwijał się tylko i wyłącznie cmentarz. Funkcjonował do końca drugiej wojny światowej, później Niemcy zostali wysiedleni, a na tych terenach pojawili się Polacy.
Jak mówił Kulczykowski właśnie wtedy zaczęto niszczyć cmentarz. Była to typowa reakcja w tamtych czasach na wszystko, co niemieckie. Jak podkreślał badacz identyczne zjawisko, związane z wojenną traumą, pojawiło się również na Kresach Wschodnich, gdzie niszczono polskie cmentarze. Jak jednak wyjaśniał od tego momentu minęło wiele lat, poza tym badacze z UG nie wartościują etnicznie dziedzictwa historycznego.
Nie robią tego również miejscowi - to z ich inicjatywy zajęto się cmentarzem.
- Jesteśmy mieszkańcami napływowymi, na przykład ja mieszkam tutaj osiem lat. Stan, w jakim zastaliśmy to miejsce, wołał o pomstę do nieba. Kiedy się tędy przejeżdżało nie było widać, że tu jest cmentarz, widoczny był jedynie obelisk – opowiada Marzena Dobies, przewodnicząca Stowarzyszenia Mieszkańców i Przyjaciół Wsi Nowe Monasterzysko, które istnieje od pięciu lat. - Co prawda nie jest to cmentarz katolicki i moglibyśmy nie być tym zainteresowani, ale jest na terenie, na którym mieszkamy, więc chcielibyśmy, żeby był uporządkowany. Chodziło nam o to, żeby to miejsce miało swoją godność i żeby nie niszczało, nie było bardziej dewastowane. Stwierdziliśmy więc, że trzeba coś z tym zrobić.
Monety, cenny kamień nagrobny, a w śmieciach stara wueska
Dlatego w listopadzie 2013 r. mieszkańcy udali się do Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego.
- Profesor Lech Czerniak [który jest opiekunem merytorycznym tych badań – red.] opracował program odnowy tego miejsca – opowiada Kulczykowski. - W 2014 r. skupiliśmy się na tej części centralnej. Tam znaleźliśmy pierwszą kryptę, która była widoczna w terenie, ale była zawalona i wypełniona po brzegi śmieciami. W ubiegłym roku oczyściliśmy ją całkowicie ze śmieci, zrobiliśmy dokumentację i zdjęcia.
Wtedy też udało się również odkryć kamień nagrobny Joachima von Belau z 1623 r., uporządkowano teren cmentarza i przekopano się przez hałdę śmieci. Co ciekawe, oprócz takich klasycznych, jak gumaki, stare naczynia, wiadra, w jednej z krypt znalazł się nawet wrak... motoru - legendarnej wueski.
Natomiast znaleziska, czyli np. ceramiczne epitafia, ozdobne, żeliwne elementy ogrodzenia krypt, grobów i terenu cmentarza, fragment fajki, a nawet kilka monet, fenigów pruskich, skatalogowano i przekazano wsi. Z kolei szczątki ludzkie, które również znalazły się w hałdzie, zostały najpierw przebadane przez antropologa, a następnie pochowane przez ks. Marcina Pilcha, proboszcza parafii Ewangelicko- Augsburskiej w Elblągu, a także przez ks. Huberta Chodynę, proboszcza parafii w Błudowie. W ceremonii uczestniczyli również mieszkańcy oraz mniejszość niemiecka z Elbląga.
W sierpniu archeolodzy z Gdańska znów przyjechali na cmentarz ewangelicki na dalsze badania. Jak opowiada Kulczykowski cele są dwa: oczyszczenie tego miejsca, uporządkowanie nagrobków, odkrycie krypt czy zrobienie dokumentacji, a także odnalezienie fundamentów kościoła. Dodał również, że archeologów nie interesuje ekshumacja grobów ludzkich - jeżeli na nie natrafią nie kopią dalej.
- Dla nas ciekawą informacją są te krypty, które znajdujemy. Na tak mały cmentarz, tak niewielką miejscowość, to bardzo duża konstrukcja. Żeby w ten sposób chować zmarłych trzeba było włożyć dużo energii, zwłaszcza, że to twarde podłoże – opowiada badacz.
I dodaje, że dzięki wsparciu gminy Młynary ten teren zostanie ogrodzony, zostanie postawiona tablica informacyjna, a wszystkie znalezione rzeczy zostaną przekazane na ręce stowarzyszenia, które stworzy tu miejsce pamięci.
Archeologia na miarę XXI wieku
Już w ubiegłym roku prace prowadzone przez archeologów cieszyły się sporym zainteresowaniem lokalnej społeczności. Dlatego badacze postanowili coś z tym zrobić.
- W tym roku udało mi się pozyskać fundusze z Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej na popularyzowanie nauki w miejscu prowadzonych badań, w tym przypadku na wykopaliska. Polega to na tym, że na stanowisku zainstalowaliśmy dwie kamery IP, które nadają obraz na żywo w Internecie, na naszej stronie www.archeonline.pl. Można się z nimi również połączyć za pomocą aplikacji na urządzenia mobilne. Poza tym, dzięki tej aplikacji, można połączyć się z portalami społecznościowymi, z Facebookiem i Twitterem, gdzie prowadzimy taki wirtualny dziennik badań – wyjaśnia Wacław Kulczykowski. - Z kolei jeden z najlepszych twórców gier fleszowych, czyli takich, do których wystarczy komputer z dostępem do Internetu, stworzył dla nas grę, taki symulator wykopalisk. Można się wcielić w archeologa prowadzącego badania na tym stanowisku i poprowadzić własne badania, odkryć ruiny krypt i fundamenty kościoła. Znajdują się tam elementy dotyczące naszej pracy, ale nacisk został położony na rozrywkę. Od 1 września zagrało w nią ok. 150 tys. osób, dostępna jest w dwóch wersjach językowych – polskiej i angielskiej.
Strona i badania cieszą się coraz większym powodzeniem, a archeolodzy deklarują, że ci, którzy chcieliby odwiedzić stary cmentarz mogą to zrobić bez większych problemów. Wystarczy wypełnić formularz kontaktowy.
- Staramy się nawiązać współpracę z marszałkiem województwa, jako Uniwersytet, żeby tego rodzaju badania przenieść na kolejne cmentarze położone na terenie Warmii i Mazur – dodaje Kulczykowski.
Archeolodzy będą pracować na cmentarzu we wsi Nowe Monasterzysko do 20 września.
Marta Wiloch
