W dzisiejszym odcinku naszego cykli odwiedzamy Sztum, Sztumską Wieś i Benowo, które odegrały znaczną rolę w historii Polski. Do dzisiaj można podziwiać niektóre pamiątki z tamtych wydarzeń, o czym opowiada Karol Wyszyński, przewodnik elbląskiego PTTK.
Sztum był dawnym grodem pruski, który Krzyżacy zdobyli w 1236 r. W latach 1326-1335 zbudowali tutaj zamek (letnią rezydencję Wielkiego Mistrza), który częściowo przetrwał do dzisiejszych czasów.
Historia Sztumu w pigułce
Od 1330 r. miasto było siedzibą wójta. W 1377 roku Sztum otrzymał herb, który pochodzi od austriackiego księcia Albrechta, wówczas goszczącego w tej miejscowości. Po bitwie pod Grunwaldem miejscowość zajął na krótko polski oddział pod wodzą Jędrzeja z Brochocic, po czym wróciła po władanie Krzyżaków. Po raz drugi na krótko Sztum trafił w polskie ręce w 1454 r. Wcześniej, bo 21 września 1415 r.. Sztum uzyskał prawa miejskie, nadał je wielki mistrz Michael Küchmeister von Sternberg. W 1553 r. potwierdził je polski król Zygmunt II August.
Po pokoju toruńskim w latach 1466-1772 Sztum pozostał w granicach Prus Królewskich. W czasie wojen Polski ze Szwecją znajdował się też pod okupacją szwedzką (1626–1629 i 1655- 1660), a w okresie 1629-1635 we władaniu elektora brandenburskiego. Po pierwszym rozbiorze Polski trafił w granice Królestwa Prus, a od 1879 r. - Cesarstwa Niemieckiego, następnie Niemiec. Do 1945 r. miasto nosiło nazwę Stuhm. 25 stycznia 1945 r. zostało zajęte przez oddziały 2. Frontu Białoruskiego i po 173 latach powróciło do Polski, a nazwę miejscowości spolszczono.
Sztumski rynek był miejscem katastrofy lotniczej 16 czerwca 1929 r. W dniu tym zginął 37-letni Ferdinand Schultz, nauczyciel z Malborka, będący jednoczenie: konstruktorem lotniczym, instruktorem szybownictwa i lotnikiem sportowym.
Najciekawsze zabytki
Do najciekawszych zabytków w Sztumie, oprócz wspomnianego już zamku należy kościół św. Anny, wzniesiony po raz pierwszy w 1416 r., zniszczony w czasie wojny trzynastoletniej i odbudowany po 1466 r. i później kilkakrotnie przebudowywany, ostatni raz w 1901 r., kiedy to otrzymał wnętrze w stylu neogotyckim a wyposażenie barokowe.
W miejscu dawnego ratusza w latach 1816-1818 wzniesiono kościół ewangelicki przy wsparciu króla Prus Fryderyka III Wilhelma w wysokości 4500 talarów. Po 1945 r., zrujnowany pełnił rolę kaplicy pogrzebowej, odnowiony w końcu XX w. pełni rolę Centrum Kultury Katolickiej.
Sztum słynie w Polsce z więzienia dla najgroźniejszych przestępców. Powstało w 1914 roku jako Centralne i Młodzieżowe Więzienie dla Prus Wschodnich i Zachodnich.
Sztumska Wieś i Benowo
Nieopodal Sztumu, na trasie Malbork – Kwidzyn znajdują się Sztumska Wieś. W przekazach z XIII wieku występuje jako Stume, Stoma, a z XV wieku – jako Stumsdorf. Polski przekaz z 1565 roku mówi o miejscowości Stumsdorf lub Sztumskiej Wsi. Pierwszy kościół powstał tutaj w XVI wieku. W połowie XIX wieku został zrujnowany i zastąpiony nową świątynią.
W pobliżu Sztumskiej wsi znajduje się wieś Benowo, gdzie istnieją pozostałości po szwedzkich szańcach z XVII wieku, czyli z czasów potopu szwedzkiego. To właśnie w Benowie przez cztery miesiące trwały obrady, które doprowadziły do zawarcia 12 września 1635 r. rozejmu pomiędzy Polską a Szwecją. Początkowo upamiętniono to głazem beż żadnych inskrypcji, w latach 30. ubiegłego wieku pojawił się napis „Waffenstillstand 634”. Obecnie zaś widnieje inskrypcja „Rozejm polsko-szwedzki – 12 IX 1635” .