Znak graniczny z Wolnym Miastem Gdańsk (fot. archiwum autora)
Zapraszamy na kolejny odcinek wędrówki po okolicach Elbląga. Tym razem Karol Wyszyński, przewodnik PTTK, opowiada o historii związanej z Nogatem i znaczeniu tej rzeki na przestrzeni lat.
Nogat jest prawą odnogą Wisły, odchodzącą od królowej polskich rzek w rejonie Białej Góry, gdzie istnieje śluza. Długość Nogatu wynosi 62 km. Na przestrzeni ośmiu wieków, które znamy z historii, zmieniały się początkowe i końcowe odcinki tej odnogi, jak również stosunki wodne. Według jednej z teorii Nogat w początkach swej historii był całkiem osobną rzeką, niezależną od Wisły.
Meinhard von Querfurt Pierwszą znaną w historii osobą, która zaczęła sypać groble i regulować bieg Nogatu, był mistrz krajowy Zakonu Krzyżackiego Meinhard von Querfurt. Sprawował on tę funkcję w latach 1288-1299 (dla przypomnienia stolicą państwa krzyżackiego był wówczas Elbląg). Nogat był ważną rzeką dla państwa krzyżackiego, pełnił funkcję szlaku komunikacyjnego najpierw do Elbląga, a później też do Malborka. Zasilał też rzekę Elbląg, łącząc się z nią w okolicach obecnego mostu kolejowego. Tak było do 1483 r., kiedy to odcięto to połączenie ze względu na duże zapiaszczanie rzeki Elbląg.
Aż do połowy XIX w. stosunek ilości wody w Nogacie do Wisły wynosił 4:1. Zmieniło się to dopiero w latach 1847-1854, kiedy to wykonano kanał w rejonie obecnej miejscowości Piekło. Autorem projektu był polski inżynier Jan Jerzy de Woyen, major Korpusu Pontonierów Koronnych.
Warto dodać, że na przestrzeni wieków Nogat i Wisła były przyczyną sporów między Elblągiem i Gdańskiem. Oba miasta walczyły o to, by to właśnie bliższa danemu miastu rzeka miała większe znaczenia dla ówczesnego transportu wodnego. Obie też rzeki były często przyczyną powodzi. Najpoważniejsza wydarzyła się w marcu 1888 roku, gdy została przerwana tama na Nogacie.
Śluzy
Na Nogacie, poczynając od Białej Góry do jego ujścia, znajdują się śluzy (wszystkie komorowe) umożliwiające żeglugę. Powstały głównie w latach 1914-1917. Pierwsza znajduje się w Białej Górze (Weissenberg), w miejscu odgałęzienia się Nogatu od Wisły. Ma 57 metrów długości, 9,53 m szerokości. Kolejna w Szonowie na 14 kilometrze ( 57,33 m długości, 9,53 m szerokości) i ostatnia w Rakowcu na 23 kilometrze (56,64 m długości, 9,60 m szerokości). Istniała jeszcze jedna śluza przy ujściu Kanału Jagiellońskiego do Nogatu, obecnie znajdują się tu nieczynne wrota sztormowe.
Wolne Miasto Gdańsk Nogat w okresie 1920-1939 był granicą pomiędzy Rzeszą Niemiecką a Wolnym Miastem Gdańsk. Warto pamiętać, że służba celna na terenie Wolnego Miasta Gdańska podlegała Polsce. To też tłumaczy, dlaczego w ówczesnym Elbingu istniał silny posterunek policji morskiej.
W Kępkach do dzisiaj istnieje budynek, w którym mieścił się posterunek celny. Niedaleko od niego jeszcze kilka lat temu funkcjonowała przeprawa promowa. Została zamknięta przez elbląskie starostwo, gdy niedaleko stąd powstał nowy most na Nogacie.
Most na Nogacie do Kępek (fot. autor)
Nogat poczynając od Białej Góry (Weissenberg) przepływa przez lub w pobliżu następujących miejscowości: Pogorzała Wieś (Wernersdorf) - (śluza Szonowo), Grobelno (Dammfelde), Malbork (Mariaeburg), Malbork (śluza Rakowiec). Pomiędzy Malborkiem a śluzą na przeciwległym brzegu położone są Czerwone Stogi (wieś nieoficjalna) i Kamienice (osada), dalej Szawałd (Sadowo), Janówka, Półmieście, Michałowo część wsi Wierciny, śluza), Wierciny, Jazowa (most), Kępki, Kępiny Małe, Bielnik II, Kępiny Wielkie (Zayerniederkampen).
Wielka powódź to rok 1888, wały zostały przerwane w okolicy miejscowości Kaczynos, zalane było większość pobliskich miejscowości w Ząbrowie powódż oszczędziła dwa gospodarstwa, po tej powodzi w okolicy przerwania wału pozostało jeziorko o nazwie Kaczynos. A ostatnia śluza to śluza w Michałowie.
