Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, jedna z najciekawszych instytucji kulturalnych regionu, obchodzi w tym roku 70- lecie działalności. W świadomości współczesnych mieszkańców miasta funkcjonuje od zawsze. Spróbujmy jednak cofnąć się do okresu powojennego i sprawdzić, jak doszło do powstania muzeum.
Okres powojenny
W wyniku działań wojennych duża część kolekcji Stadtisches Museum, funkcjonującego w Elblągu od 1865 roku, zaginęła lub została zniszczona. Dlatego już w 1945 roku przy Wydziale Oświaty, Kultury i Sztuki w Zarządzie Miejskim rozpoczął działalność referat muzealny, którego zadaniem było odnalezienie i ochrona tych zabytków. Część z nich zlokalizowano w lesie nieopodal Rakowa, pozostałe – jak się okazało – zostały złożone w podziemiach kamienicy na ulicy Św. Ducha, będącej dawną siedzibą pruskiego muzeum. Uratowane zbiory zmagazynowano w piwnicach dawnego gimnazjum przy ulicy Łączności, przemianowanego na siedzibę Zarządu Miejskiego. Tam w grudniu 1947 roku otwarto pierwszą wystawę zgromadzonych muzealiów.
Poszukiwania zabytków były kontynuowane, a równocześnie rozpoczęto starania o pozyskanie obiektu, który mógłby na stałe służyć jako siedziba muzeum i miejsce przechowywania zbiorów. Niestety, w tak zrujnowanym w wyniku działań wojennych mieście pozyskanie choćby jednego pomieszczenia z przeznaczeniem na działalność kulturalną było niezwykle trudne.
Ostatecznie podjęto decyzję o przekazaniu na potrzeby muzeum dwóch kamienic przy ulicy Wigilijnej 11 i 12, których remont rozpoczął się w 1950 roku. Zawiązana w międzyczasie nieformalna grupa plastyków i architektów, wzięła na siebie ciężar nadzoru nad odbudową kamienic oraz dalszych poszukiwań zaginionych zabytków. Do grupy tej należeli m. in. Ryszard Czarnocki, Julian Leniec, Wera Wypychowa, Zbigniew Tomanek i Włodzimierz Sierzputowski.
Muzeum w latach 50. (fot. nadesłana)
.
Obywatelski Komitet Wykonawczy Roku Jubileuszowego
W 1954 roku władze ogłosiły jubileusz 500-lecia wyzwolenia Elbląga z rąk krzyżackich i zapowiedziały huczne obchody. Miały one swoją symbolikę: podkreślały polskość Elbląga, miasta dwukrotnie uwolnionego spod niemieckiego panowania. Rozpoczęto od powołania Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Roku Jubileuszowego, w skład którego weszli członkowie wspomnianej wcześniej grupy społeczników. Komitet miał odpowiadać za realizację niezwykle bogatego programu obchodów, który obejmował m. in. publikacje książkowe, wydanie okolicznościowych plakatów i znaczków, masówki (uroczyste zebrania) w zakładach pracy, konkursy, koncerty orkiestry symfonicznej, spektakle teatralne i wystawy.
Rangę tego wydarzenia podkreślano również w manifeście Komitetu, w którym znajdziemy takie słowa: „500 blisko lat później, w tymże dniu 12 lutego 1454 roku bohaterstwo żołnierza radzieckiego wyzwoliło Elbląg z jarzma faszystowskich Niemiec – spadkobiercy feudalnego zakonu, i – przywróciło miasto po raz drugi Polsce”.
Oprócz wydarzeń towarzyszących wspomnianej rocznicy, Komitet prowadził równolegle działania zmierzające do otwarcia muzeum. 24 marca 1954 r. członkowie Komitetu wydali uchwałę powołującą muzeum, z siedzibą w nowo wyremontowanych kamienicach, co zapoczątkowało organizację pierwszych ekspozycji.
8 czerwca 1954 roku dokonano uroczystego otwarcia wystawy „Elbląg wczoraj – dziś – jutro” obejmującej rzemiosło, archeologię, fotografię przedstawiającą dawny Elbląg i malarstwo amatorskie. O tym wydarzeniu szeroko rozpisywała się prasa, od dawna sygnalizująca potrzebę istnienia takiej placówki. W Głosie Wybrzeża z 12 czerwca 1954 Jerzy Kolendo pisał: „W dniu 8 bm. w godzinach popołudniowych przed odbudowanymi kamieniczkami przy ulicy Wigilijnej zebrała się spora grupa osób. Przewodniczący prezydium MRN tow. Wiśniewski otworzywszy drzwi, przeciął biało czerwoną wstęgę: miasto otrzymało jeszcze jedną ważną placówkę kulturalną – muzeum”. Data 8 czerwca również jest symboliczna. Tego dnia w 1454 roku król Kazimierz Jagiellończyk odwiedził Elbląg, by odebrać hołd od mieszkańców miasta.
.
Muzeum w Elblągu
Wspomniane wystawy cieszyły się ogromnym zainteresowaniem wśród mieszkańców. W ciągu pierwszych tygodni odwiedziło je około dziesięciu tysięcy osób. To pokazuje, jak ważna była to inicjatywa dla lokalnej społeczności. Placówka nie posiadała osobowości prawnej i nie miała stałego finansowania. Dodatkowo władze centralne uznały, że muzeum zostało otwarte demonstracyjnie, pomimo skreślenia z planu gospodarczego. Dlatego 12 lutego 1955 roku, na mocy zarządzenia nr 25, muzeum zostało przejęte przez Ministerstwo Kultury i Sztuki. Od tamtej chwili nosiło nazwę Muzeum w Elblągu i było nadzorowane przez Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków, za pośrednictwem Okręgowego Muzeum Pomorskiego w Gdańsku.
Pierwszym kierownikiem instytucji został Henryk Cieśla, wcześniej prowadzący Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. Oprócz niego muzeum zatrudniało jeszcze dwie osoby. W ciągu następnych kilku lat dzięki staraniom muzealników przeprowadzono inwentaryzację zbiorów, otwarto szereg wystaw czasowych i rozpoczęto działalność edukacyjną. Co roku placówkę odwiedzało kilkanaście tysięcy osób. W 1961 roku udostępniono stałą ekspozycję archeologiczną pn. „Pradzieje ziemi elbląskiej”. Rok później, w wyniku procesu decentralizacji, muzeum stało się instytucją miejską podlegającą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej.
Pierwszy kierownik muzeum Henryk Cieśla (po lewej), Na zdjęciu rozmawia z Wojciechem Zajchowskim pierwszym prezesem i założycielem Klubu Turystów Pieszych PTTK "Delta".
fot. nadesłana.
Data powstania muzeum
Przyjmuje się, że muzeum rozpoczęło działalność 24 marca 1954 roku, na mocy uchwały Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Roku Jubileuszowego Elbląga i w pierwszych miesiącach działalności było inicjatywą wyłącznie obywatelską. Niestety, uchwała nie została do tej pory odnaleziona. Nie ma jej w archiwach muzeum, w Archiwum Państwowym w Malborku ani w Gdańsku. Jedyna wzmianka o tym dokumencie znajduje się w opracowaniu Danuty Milewskiej pt. „Powstanie i działalność Muzeum w Elblągu w latach 1954-1964”, opublikowanym w Roczniku Elbląskim nr III w 1965 r.. Można więc ostrożnie przyjąć, że autorka wiedziała o istnieniu uchwały wyłącznie z przekazów ustnych członków komitetu. Poszukiwania dokumentu trwają. Ktokolwiek go widział lub posiada informacje na temat jego zawartości czy miejsca przechowywania, proszony jest o kontakt z elbląskim muzeum.
Pierwsze lata działalności instytucji to trudny okres odbudowywania kulturalnych więzi z polskim dziedzictwem Elbląga. Niepełna kadra, niewystarczające zaplecze techniczne i trudności finansowe sprawiły, że tylko dzięki determinacji pracowników i zaangażowaniu entuzjastów ze środowiska artystycznego, ta początkowo społeczna, oddolna inicjatywa przerodziła się w sprawnie działającą instytucję, która funkcjonuje do dziś i systematycznie się rozwija.
Piotr Mazurowski, MAH
Bibliografia:
- D. Milewska, RE, 1965, s. 317 – 323
- J. Kolendo, W zabytkowych kamieniczkach przy ul. Wigilijnej, Głos Wybrzeża, 12.06.54
- Protokoły z posiedzeń Prezydium WRN w Gdańsku, AP w Gdańsku
Od redakcji: To pierwszy odcinek cyklu o historii Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu, który przygotowują pracownicy tej instytucji. Kolejne będą publikowane co miesiąc. Dziękujemy i zachęcamy elblążan do wzięcia udziału w wydarzeniach, jakie muzeum planuje z okazji swojego jubileuszu. O szczegółach będziemy informować.