Gdzie znajdował się legendarny Zantyr? Z czego słynął? O tych i innych ciekawostkach przeczytacie w kolejnym odcinku naszego cotygodniowego cyklu. Tym razem Karol Wyszyński, przewodnik elbląskiego PTTK, oprowadza po Białej Górze i jej okolicach.
Pierwsza wzmianka o Zantyrze (Sanctir) pochodzi 1240 r., kiedy to biskup misyjny Chrystian z Oliwy (1180-1245) złożył skargę do papieża Grzegorza IX na Krzyżaków za zniszczenie miasta i kościoła biskupiego. I tu są dwie nieco sprzeczne informacje, bo według jednego z podań z początkiem XIII w. Zantyr miał być podarowany bp. Chrystianowi, natomiast drugie źródło mówi o podarowaniu w 1251 r. grodu Krzyżakom przez Sambora II księcia lubiszewsko-tczewskiego w podzięce za pomoc przy wznoszeniu zamku tczewskiego.
Po śmierci Sambora Mściwój II, syn Świętopełka II, w 1266 r. domagał się nieskutecznie zwrotu grodu, w 1275 r. papież Grzegorz X potwierdził jego posiadanie przez Krzyżaków. W 1280 r. zaczęła się stopniowa rozbiórka tak zamku jak i grodu, a materiał w ten sposób pozyskany wykorzystano do wnoszenia warowni w Malborku. Obecnie po Zantyrze nie ma śladu.
Biała Góra
Wracając do Białej Góry, jej obecna nazwa to spolszczenie niemieckiego Weissenberg, jakie wieś nosiła do 1945 r.
Rozgałęzienie Wisły i Nogatu w Białej Górze i stosunki wodne stanowiły w przeszłości przyczynę sporów pomiędzy Elblągiem a Gdańskiem, w związku z żeglownością tych rzek. Około połowy XVI w. Nogatem płynęło blisko 87 procent wód obu cieków, w tym też wieku lustro Nogatu zaczęło się obniżać, grożąc wyschnięciem. Wówczas wykopano kanał w rejonie Białej Góry, co zapobiegło jego wyschnięciu, spowodowało jednak zanik zdolności żeglownej odcinka Wisły poniżej Białej Góry.
W drugim dziesięcioleciu XVII w. wybudowano tamę, która spowodowała podział wód Wisła – Nogat w stosunku 2:1. Tama została zniszczona ok. połowy XVII w. podczas wojen polsko-szwedzkich. W pobliskim lesie znajdują się ślady po trzech strażnicach z tamtego okresu.
W oparciu o projekt z 1848 r. poniżej Białej Góry wykonano kanał do Nogatu, w wyniku czego uzyskano stosunek przepływu wód Wisła – Nogat 4:1. Kolejna zmiana to początek XX w. - w jej wyniku obecnie Nogatem płynie tylko 3 procent wody średniego przepływu Wisły.
Śluzy i inne atrakcje
Obecnie istniejący węzeł wodny ze śluzą w Białej Górze powstawał w kilku etapach. Najwcześniejszy jest datowany na połowę XIX w. W latach 1912-1915 powstała tutaj budowla żelbetowa obłożona cegłą klinkierową. A najmłodsza część całej konstrukcji to mała śluza Liwa- Nogat powstała w latach 30. XX w.
Traktat Wersalski, powstanie tak Wolnego Miasta Gdańsk i zaistnienie „korytarza” spowodowało, że Biała Góra do 1 września 1939 r. była miejscowością graniczną. W 1930 r. postawiono tu kamienny krzyż (nie istnieje od 1945 r.), zwany Krzyżem Prus Zachodnich (Westprueuddekreuz), miał on być symbolem „krzywdy”, jaką Niemcy ponieśli na rzecz Polski poprzez decyzje wspomnianego traktatu.
Oprócz śluzy w Białej Górze istnieje jeszcze kilka innych atrakcji turystycznych. Są to szlaki piesze: „Kopernikowski”, „Nadwiślański”., Międzynarodowy Szlak Rowerowy Euro Route R-1, a także rezerwat roślinności stepowej „Biała Góra”, Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Nogat, Obszar Chronionego Krajobrazu Białej Góry.
Od 2012 r. w Białej Górze istnieje również stanica wodna.