Kontynuujemy naszą wędrówkę po miejscowościach gminy Miłoradz, która w latach 1975-98 leżała w granicach województwa elbląskiego. O historii wsi Stara Kościelnica i Bystrze opowiada Karol Wyszyński, przewodnik elbląskiego PTTK.
Stara Kościelnica
Po raz pierwszy o wsi wspomniano w akcie lokacyjnym wystawionym w 1323 r. przez wielkiego mistrza Wernera von Orselna, ale z dokumentu tego wynika, że wieś istniała już przed tym rokiem. Wieś po upadku państwa zakonnego znalazła się na terenie Prus Królewskich, po 1772 r. pod zaborem pruskim, a w okresie 1920-1939 na terenie Wolnego Miasta Gdańska.
W Starej Kościelnicy znajduje się kościół pw. św. Jerzego. Został wzniesiony pod koniec XIV w., w początkowej wersji posiadał wieżę, której podstawa była murowana a zakończona konstrukcją drewnianą. Taki typ wież kościelnych był typową konstrukcją występującą na Żuławach. Drewniane zwieńczenie wieży uległo zniszczeniu w tym samym czasie, co w Gnojewie -19 stycznia 1818 r. w wyniku potężnej burzy, jaka nawiedziła Żuławy.
Dach remontowano dwukrotnie: w 1913 i w 2018 r., przy okazji pierwszego remontu dobudowano kruchtę. Ze świątyni zgodnie korzystali w tym czasie zarówno katolicy jak i ewangelicy. Przedtem ewangelicy mieli swój dom modlitewny mieszczący się naprzeciw wspomnianego kościoła, ale uległ on żywiołowi ognia w połowie XVII w.
W wyposażenie kościoła wchodzą elementy pochodzące z czasów gotyku: granitowa chrzcielnica, rzeźby. Młodszy, bo barokowy, ołtarz pochodzi z XVIII w.
Na ścianach widoczne są otwory maculcowe, zresztą charakterystyczne dla wielu budowli pochodzących z tamtego okresu. Są to prostokątne otwory powstałe dla mocowania belek rusztowań przy ich wnoszeniu.
Do 1945 r. miejscowość nosiła miano Altmünsterberg, aby po tym roku przyjąć obecną nazwę. W początkach swego istnienia wieś nazywano też Ossyn, Ośno oraz Monsterberg.
Bystrze
Po raz pierwszy wieś została wymieniona w akcie lokacyjnym z 1343 r. wystawionym przez wielkiego mistrza Ludolfa Königa. W miejscowości istniał kiedyś kościół katolicki pw. św. Jakuba Apostoła, wzniesiony w pierwszej połowie XIV w., jednak ze względu na stan ruiny - w jaką popadł mimo przeprowadzenia kilku remontów w poprzednich okresach - na początku XVIII w. został rozebrany.
W pobliżu kościoła w tym samym czasie pobudowano kaplicę cmentarną. Uległa ona zniszczeniu w 1590 r. po uderzeniu weń pioruna, po czym była kilkukrotnie odbudowywana, po raz ostatni w 1970 r. Obecnie jest to ossuarium (ossarium), czyli kaplica cmentarna o wymiarach 2,24 m. na 2,42 m. i wysokości ok. 3 m., w której złożone są szczątki poległych w wojnie trzynastoletniej (1454-1466). Stan ossuarium jest niestety tragiczny.
Wewnętrzne ściany obiektu zdobiły kiedyś polichromie przestawiające sceny związane z przeznaczeniem obiektu, niestety ze względu na działanie warunków atmosferycznych uległy one zniszczeniu. Ossuarium jest jedynym takim zabytkiem pochodzącym z okresu gotyku na ziemiach polskich.
Do innych zabytkowych obiektów zaliczamy: pozostałości po cmentarzu menonickim, dom podcieniowy – szachulcowy z 1819 r. pobudowany przez Jakuba Jamveta i inny dom podcieniowy z również z początku XIX w.
Do 1945 r. wieś nosiła nazwę Biesterfelde, jeszcze poprzednio nazywano ją Bysterfeld, Bysterfelde, Biesterfeld, Beisterfeld. Obeną nazwą obdarzono wieś oczywiście po 1945 r.