Co nowego w Muzeum: Zeszyt do liternictwa (Bliżej MAH, odcinek 1)

Jednym z takich zabytków jest zeszyt do liternictwa z lat pięćdziesiątych XX wieku. Jego zawartość może sugerować, że należał do przyszłej nauczycielki, która uczyła się zawodu w Katowicach. Zeszyt był prowadzony z niezwykłą starannością i dostarcza nam wielu praktycznych informacji m.in. jak zręcznie posługiwać się różnymi krojami pisma, w jaki sposób komponować plakat oraz zestawiać ze sobą kolory. Ale co najważniejsze, przybliża nam obraz życia w Polsce lat pięćdziesiątych.

 

Okres "odwilży"

W zeszycie notowano od października 1955 do lipca 1956 roku, w okresie tzw. „odwilży” czyli liberalizacji w polskim życiu politycznym, społecznym i kulturalnym po latach stalinizmu, który był czasem największej w historii zależności od Związku Sowieckiego. Narzucona ideologia marksizmu-leninizmu była obecna niemal w każdej przestrzeni życia społecznego, zaczynając od przedszkola i szkoły, na zakładzie pracy kończąc. Pomóc w tym miał rozwijający się na wielką skalę aparat propagandy, który był głównym sposobem komunikacji władz z obywatelami. Pierwsze pęknięcia w stalinowskim systemie można było zaobserwować już w 1953 roku po śmierci Stalina.

Stalinogród – propagandowa nazwa Katowic w latach 1953-1956, fot. A. Jung,

 

Wstrząsem dla władz była też z pewnością seria audycji, obnażających kompromitujące kulisy działania władzy oraz aparatu bezpieczeństwa, nadawanych przez Radio Wolna Europa od 1954 roku, autorstwa Józefa Światły – wysokiego funkcjonariusza Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, który uciekł na Zachód. Duże znaczenie dla przyspieszenia procesu przemian społecznych miał również V Festiwal Młodzieży i Studentów, zorganizowany w Warszawie latem 1955 roku, na który zjechało około 30 tys. osób z całego świata. Była to pierwsza po wojnie okazja, aby polska młodzież na tak masową skalę mogła zetknąć się z innymi kulturami oraz stylem życia, tak odmiennym od tego narzucanego przez władzę. Wycinki z gazet informujące o tym wydarzeniu znajdziemy na jednej ze stron naszego zeszytu. Wydarzeniem symbolicznym dla okresu odwilży była również publikacja w 1955 roku „Poematu dla dorosłych” Adama Ważyka w jednym z sierpniowych numerów „Nowej Kultury”.

Jednak najważniejsze zmiany przyniosły lata 1956-1957. Do najbardziej przełomowych momentów 1956 roku należały XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i tajny referat Nikity Chruszczowa, ujawniający zbrodnie stalinizmu, (treść referatu rozeszła się bardzo szybko i była komentowana również w elbląskim aktywie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), krwawo stłumiony, czerwcowy bunt robotników w Poznaniu oraz VIII plenum KC PZPR i wybór Władysława Gomułki na I sekretarza KC PZPR.

 

Elbląg - plakat propagandowy. Fot. A. Jung,

 

Informacje o decyzjach VIII Plenum PZPR szybko dotarły do Elbląga. 22 października odbył się wiec w „ZAMECHU”, na którym wyrażono poparcie dla destalinizacji i zmian w kraju. Następnego dnia w centrum miasta odbył się kolejny wiec, który zdaniem władz, zgromadził około 30 tysięcy ludzi i dał upust społecznemu niezadowoleniu.

Jedną z najważniejszych zdobyczy odwilży politycznej w kraju było zwolnienie z więzienia ofiar stalinowskich represji. Do Elbląga powróciła grupa więźniów, a wśród nich prześladowani po pożarze „Zamechu” z 1949 roku. Trzeba jednak pamiętać, że październikowy przełom przyniósł złagodzenie metod stosowanych represji, nie ich całkowite zaprzestanie. Jednak wiele osób przestało aż tak bardzo lękać się partyjnych aktywistów oraz przełożonych w zakładach pracy. W Elblągu symboliczna była również zmiana nazwy ulicy im. Stalina na gen. Józefa Bema.

Analizując zawartość zeszytu odnajdziemy wiele propagandowych treści. Na niektóre natkniemy się już na jednej z pierwszych stron, gdzie zapisano datę i miejscowość: „Stalinogród 18.X.1955”. W marcu 1953 roku władze podjęły decyzję o zmianie nazwy miasta Katowice na Stalinogród, aby upamiętnić zmarłego 5 marca 1953 roku dyktatora . Był to jaskrawy przykład kultu, którym otaczano jego osobę, ale do czasu. 25 lutego na zamkniętym posiedzeniu obrad XX Zjazdu KPZR Nikita Chruszczow wygłosił referat „O kulcie jednostki i jego następstwach”, w którym przytoczył setki konkretnych i przerażających przykładów „błędów i wypaczeń”, obarczając nimi bezpośrednio Stalina. Propagandowa nazwa miasta obowiązywała do 21 października 1956 roku.

 

Plakat propagandowy, fot. A. Jung,

 

Elbląskie akcenty

W zeszycie możemy znaleźć również elbląskie akcenty. Na wewnętrznej stronie okładki wklejono zdjęcie plakatu propagandowego informującego o uroczystościach „roku jubileuszowego” 1954 roku, kiedy obchodzono rocznicę 500-lecia zdobycia krzyżackiego zamku przez elblążan. Plakat przedstawia bramę targową, herb Elbląga oraz szkic fabryki w tle. W dole znajduje się napis „Elbląg był i pozostanie polski”. Dla wzmocnienia przekazu zestawiono dwa wydarzenia: „12 II 1454 Zrzucenie jarzma krzyżackiego przez lud Elbląga” oraz „12 II 1945 Wyzwolenie Elbląga przez Armię Radziecką i Ludowe Wojsko Polskie”. W haśle użyto sformułowania „wyzwolenie”, co wpisywało się w oficjalną narrację komunistycznej władzy. Dyskusyjna jest również podana data zdobycia Elbląga, współcześnie obchodzona 10 lutego 1945, kiedy ustały regularne walki w mieście (gdzieniegdzie pozostawały tylko pojedyncze punkty oporu). W zdobywaniu Elbląga nie uczestniczyło też Ludowe Wojsko Polskie.

 

O plakacie słów kilka

W zeszycie sporo miejsca poświęcono kompozycji plakatu. Przeważają oczywiście plakaty propagandowe, związane z obchodami świąt państwowych, wychwalające bohaterstwo sowieckiego żołnierza oraz pokój, którego krzewicielem miał być blok państw sowieckich. Utrzymane są w stylu realizmu socjalistycznego, narzuconego polskim artystom w latach 1948–1954. Doktryna socrealizmu wykluczała wolność jakichkolwiek artystycznych poszukiwań. Twórcy mieli podążać drogą wyznaczoną przez partię, a ich działania miały być jednym z narzędzi indoktrynacji społeczeństwa. Wielu artystów sprzeciwiało się polityce kulturalnej narzuconej przez władze, jednak po latach prześladowania polskiej kultury w czasie okupacji, część osób chciała po prostu w miarę możliwości działać i uczestniczyć w powojennym życiu kulturalnym, jakie by ono nie było

W zeszycie znalazło się również miejsce na plakat filmowy. Właścicielka kajetu wkleiła artykuł informujący o pierwszej wystawie plakatów filmowych, które spotkały się z dużym uznaniem za granicą. Te strony zeszytu opatrzono przykładami polskich plakatów do zagranicznych filmów (sowieckich, ale również zachodnich). Widzimy tutaj przykłady odchodzenia od socrealizmu, które zaczęło się w połowie lat pięćdziesiątych i miało duży wpływ na rozwój polskiej sztuki plakatu, która stała się fenomenem w polskiej kulturze powojennej. W zeszycie możemy znaleźć wycinki plakatów autorstwa m.in.: Eryka Lipińskiego, Henryka Tomaszewskiego, Wojciecha Fangora czy Waldemara Świerzego. Ostatni z wymienionych artystów stworzył plakat do francuskiego filmu „Czerwona Oberża” z 1951 roku. Tytuł filmu stał się inspiracją dla nazwy, utworzonego w 1958 roku ,z inicjatywy Mirosława Dymczaka, elbląskiego klubu filmowego, który był ważnym ośrodkiem kulturalnym miasta.

 

Plakaty filmowe, fot. A. Jung,

 

Między różnymi ćwiczeniami z kaligrafii i notatkami odnajdziemy również wycięty z gazety „Stolica” nr 46 artykuł informujący o wystawie „radzieckiej i polskiej karykatury politycznej” uderzającej w kraje zachodnie. Nie można jednak zapominać, że w okresie odwilży w czasopismach takich jak „Szpilki”, „Po prostu” zaczęły ukazywać się karykatury coraz odważniej krytykujące władzę i sytuację społeczną w Polsce. Tak duża swoboda wyrażania opinii nie trwała jednak wiecznie.

Trudno wskazać datę zamykającą okres „odwilży”. Ostatnia jej faza przypada na koniec roku 1957 i rok 1958. Symbolicznym wydarzeniem było na pewno zamknięcie, decyzją sekretariatu KC PZPR, w październiku 1957 tygodnika „Po prostu”, czasopisma, w którym w latach 1956-1957 głoszono postulaty liberalizacji w życiu społeczno-kulturalnym.

 

"Miły, lecz urzędowy"

Wróćmy jeszcze do właścicielki zeszytu, która jak wspomniano na początku, najprawdopodobniej przygotowywała się do zawodu nauczycielki. Świadczą o tym liczne notatki dotyczące dydaktyki oraz przykładowych tematów lekcji i zadań z liternictwa w różnych klasach. W zeszycie znalazły się również zagadnienia związane z „estetyką wnętrza szkoły”. W zasadach aranżowania wnętrza klasy zwrócono uwagę, że pomieszczenie powinno mieć wystrój „miły lecz urzędowy”. Dlatego odradza się wszelkich dywaników i maskotek. W sali lekcyjnej może za to znajdować się dużo roślin (w notatce polecono prymule). W zaleceniach odnośnie wystroju nie mogło zabraknąć również instrukcji odpowiedniego oprawienia i wyeksponowania portretów (należało „zdecydować, która ze ścian będzie ścianą państwową”). Kolejnym ważnym elementem wystroju była gazetka klasowa ilustrująca życie klasy, która „pobudza do pracy i piętnuje osłów”. Takie sformułowania wydają nam się dzisiaj przestarzałe i niedopuszczalne, ale warto wspomnieć, że w powojennej Polsce w dziedzinie edukacji i dostępności kultury odnotowano pewne sukcesy. W 1947 roku obowiązek szkolny był wypełniany w 93%, jednorazowe nakłady prasy codziennej przekroczyły wielkości osiągane przed wojną, a nakład książek z rekordowego 1938 roku został przekroczony w 1946 roku. Masowy charakter miała również podjęta przez władze walka z analfabetyzmem – inicjatywa bez wątpienia słuszna, jednak nie można zapominać o jej ideologicznych motywach.

 

Plakat do filmu „Czerwona Oberża” autorstwa Waldemara Świerzego, fot. A. Jung.

 

Zeszyt powstał w okresie burzliwych przemian społecznych. Zawiera w sobie treści związane jeszcze z okresem stalinizmu (plakaty propagandowe w stylu realizmu socjalistycznego, szkice, jak takie kompozycje tworzyć, wciąż obecny, chociaż już w tym czasie coraz odważniej krytykowany, kult jednostki, którego przykładem była nazwa Stalinogród. Pojawiają się już jednak sygnały zmian – plakaty filmowe (również do produkcji zachodnich), zrywające z socrealizmem czy plakat informujący o V Światowym Festiwalu Młodzieży i Studentów. Ciekawe jak w tym okresie intensywnych, wręcz rewolucyjnych przemian odnalazła się właścicielka zeszytu.

 

Bibliografia:

Budnik M., Walka z analfabetyzmem w Polsce Ludowej, [w:] „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Litteraria Polonica 19/2013,

Friszke A., Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989, Warszawa 2003,

Historia Elbląga, t. V, cz.1, pod red. A. Grotha, Gdańska 2006,

Historia Elbląga, t. V, cz. 2, pod red. A. Grotha, Gdańska 2005,

Kochanowski J., Rewolucja międzypaździernikowa 1956-1957, Kraków 2017,

Paczkowski A., Pół wieku dziejów Polski, Warszawa 2005,

Słownik Realizmu Socjalistycznego, pod red Z. Łapińskiego, W. Tomasika, Kraków 2004,

https://culture.pl/pl/artykul/polska-szkola-plakatu [dostęp: 28.10.2025 r.]