Czterozłotówka z 1794 roku (Historia jednego przedmiotu cz. 13)

Na lekcji muzealnej poświęconej dziejom pieniądza, można obejrzeć jeden z najstarszych banknotów polskich. Jest to bilet skarbowy na 4 złote polskie wyemitowany 4 września 1794 r.
       Pieniądz papierowy pojawiał się zawsze z powodu niedostatku na rynku pieniądza kruszcowego. Po raz pierwszy zdarzyło się to w średniowiecznych Chinach w VII w. n. e. Nazwany został pieniądzem fruwającym (latającym, lekkim), ponieważ zastępował będące w tym czasie w obiegu ciężkie i niewygodne do transportu oraz transakcji kupieckich monety z żelaza i miedzi. Europejczycy dowiedzieli się o owych „fruwających pieniądzach” dopiero sześćset lat później z relacji Marco Polo - weneckiego kupca i podróżnika, który spędził w Chinach ponad dwadzieścia lat.
       W Europie za najstarszy pieniądz papierowy uznaje się tekturowe monety oblężnicze, tłoczone z okładek ksiąg parafialnych podczas oblężenia w 1574 r. hiszpańskiej twierdzy Lejda w Niderlandach. O pierwszych banknotach możemy mówić w odniesieniu do kwitów bankowych - depozytowych z 1665 r. , które pojawiły się w Szwecji. Zastępowały one monety miedziane o ogromnych rozmiarach, ważące nawet do 20 kg (tzw. platmynty). W powstałym wówczas Szwedzkim Banku Państwowym można było zdeponować te nieporęczne monety, otrzymując w zamian kwity w każdej chwili wymienialne z powrotem na miedź. W Anglii w 1695 r. również powstał bank, który wymieniał na papierowe pokwitowania zdeponowane w nim złoto. Na masową skalę papierowe znaki pieniężne rozpowszechniły się w XIX i XX wieku. Banknoty początkowo były wypisywane ręcznie; drukować zaczęto je dopiero od 1. połowy XVIII w. Pierwsze banknoty miały charakter kredytowy, ponieważ pozostawiano możliwość ich wymiany na kruszec szlachetny – najczęściej monety złote lub srebrne. Wcześniej taką rolę pełniły weksle, stosowane już na przełomie XII i XIII w. przez kupców i bankierów w miastach włoskich i flandryjskich. Wymienialność banknotów skończyła się praktycznie wraz z wybuchem I wojny światowej i otrzymały one wtedy także kurs przymusowy. Obecnie wartość pieniądza papierowego w większości krajów nie ma już żadnego powiązania z kruszcem. Wymiana banknotów na złoto została całkowicie zlikwidowana w obrotach wewnętrznych wszystkich krajów świata na początku lat 30. XX w. , a w obrotach międzynarodowych w 1971. W ten sposób zastąpiły one pieniądz kruszcowy a ich wartość praktycznie opiera się na umowie społecznej w postaci odpowiedniego aktu prawnego.
       W Polsce za pierwsze banknoty uznaje się bilety skarbowe emitowane w czasie insurekcji kościuszkowskiej przez rząd powstańczy. 8 czerwca 1794 r., powołana miesiąc wcześniej Rada Najwyższa Narodowa z Wydziałem Skarbowym, na którego czele stał Hugo Kołłątaj, podjęła uchwałę o emisji biletów skarbowych na okaziciela na sumę 60 milionów złotych oraz kartonowych biletów zdawkowych na sumę 14 mln złotych. Miały one sfinansować trwające powstanie, a odmowa ich przyjmowania groziła grzywną. Pierwsze bilety skarbowe o wysokich nominałach - od 5 do 1 000 złotych weszły do obiegu podczas oblężenia Warszawy. Społeczeństwo polskie odniosło się jednak do nich nieufnie, odmawiając ich przyjmowania i wydawania reszty w monecie kruszcowej . Pewien szynkarz na ulicy Długiej w Warszawie wykrzykiwał wtedy: "Wolę wisieć niż bilety brać".
       Problemem był jednak przede wszystkim brak w obiegu niskich nominałów, więc już w niecałe dwa tygodnie później udało się wyprodukować pieniądz zdawkowy o nominale od 5 groszy do 4 złotych. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej w rękach społeczeństwa polskiego pozostało wiele z owych biletów zdawkowych. Wprawdzie przestały być prawnym środkiem płatniczym, stały się jednak cennymi pamiątkami po utraconej na długie lata państwowości.

       Prezentowany bilet skarbowy, pochodzący z ostatniej już emisji powstańczej, o niewielkich wymiarach (86 x 50 mm), został wydrukowany jednostronnie czarną farbą na kremowym kartonie. Bilety sklejane były z dwóch warstw i cięte ręcznie z większego arkusza, co skutkowało różnymi ich rozmiarami. Na odwrotnej stronie biletu znajdowało się faksymile podpisu „F. Malinowski”. Zastosowany znak zabezpieczający - skrót „ złł 4” umieszczony w dwóch prostokątnych ramkach - nanoszony był za pomocą środka chemicznego na arkusz, stanowiący po sklejeniu warstwę tylną. Po sklejeniu przenikał on na arkusz stanowiący warstwę przednią i dopiero wtedy uwidaczniał się po stronie awersu. Do obiegu wypuszczono aż 32 serie tego nominału. Rarytasem dla zbieraczy są rzadsze odmiany z odwróconym podpisem lub przesunięciem podpisu i znaku zabezpieczającego. Arkusze papieru omawianej Serii 2 mieściły po 8 sztuk biletów - 2 x 4 szt. w arkuszu. Niekiedy na rynku antykwarycznym pojawiają się nie rozcięte w pionie lub poziomie fragmenty arkusza lub nawet całe arkusze, a także egzemplarze bez faksymile podpisu.
       Czterozłotówka z 1794 r. nie należy do najrzadszych polskich banknotów XVIII i XIX wieku, ponieważ została wydrukowana w ilości prawie miliona sztuk. Niemniej stanowi interesującą pamiątkę pierwszego polskiego powstania oraz świadectwo początków pieniądza papierowego na ziemiach polskich. Należy wspomnieć, że dla upamiętnienia wkładu Tadeusza Kościuszki w historię papierowego pieniądza polskiego portret wodza pojawił się po odzyskaniu przez nasz kraj niepodległości, na większości biletów skarbowych Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej w 1919 i 1920 r. Został również powtórzony na banknotach złotówkowych, wprowadzonych do obiegu w wyniku reformy pieniężnej Władysława Grabskiego z 29 kwietnia 1924 r. z wydrukowaną wcześniejszą datą emisji 28 lutego 1919 oraz na 10 i 20 – złotówce z datą emisji 15 lipca 1924 r. Na wspomnianych banknotach złotowych głowa T. Kościuszki występuje także jako znak wodny. Portret bohatera insurekcji umieszczano także na banknotach 500-złotowych z okresu PRL-u, na emisjach z lat 1974 - 1982.