W dzisiejszym odcinku „Historii okolic Elbląga” kończymy wędrówkę po Ornecie i przenosimy się do Pieniężna, słynącego obecnie z siedziby księży werbistów. O ciekawostkach związanych z obiema miejscowościami opowiada Karol Wyszyński, przewodnik elbląskiego PTTK.
Orneta na przestrzeni wieków kilkakrotnie doświadczyła wojennych zniszczeń. W 1520 r. po ośmiu dniach oblężenia miasto zajęły wojska Albrechta Hohenzollerna. W latach 1626 - 1635 miasto okupowały wojska szwedzkie. Bardziej tragiczna była jednak druga okupacja szwedzka z lat 1655- 1660, kiedy to miasto zostało całkowicie zniszczone.
W 1772 r. w wyniku I rozbioru Orneta została włączona do Prus. Do Polski powróciła w marcu 1945 r. kiedy to zdobyły ją wojska II i III frontu białoruskiego. Władzom polskim miasto przekazano w lipcu 1945 r.
Warto dodać, że w 1867 r. w Ornecie powstało gimnazjum męskie, w 1902 r. - gimnazjum żeńskie. Nowy gmach obu gimnazjów wzniesiono w 1925 r.
W latach siedemdziesiątych XVIII wieku w Ornecie powstał Miejski Szpital, nowoczesny jak na tamte czasy. Zelektryfikowanie miejscowości nastąpiło na początku XX w., a pierwsze wodociągi i kanalizacja powstały w 1911 r. Połączenie kolejowe z Olsztynem uruchomiono w 1884 r., z innymi miejscowościami w pierwszych latach XX w.
Wałsza, czyli Pieniężno
Pieniężno, położone na Warmii nad rzeką Wałszą, do 1945 r. nosiło nazwę Walsch. Miasto założyli Krzyżacy, należało do dominium biskupiego na Warmii. Przed podbojem krzyżackim w tym rejonie mieściła się osada Prusów nosząca nazwę Malcekuke, co miało odpowiadać czarciemu lasowi. Niemieccy osadnicy przyswoili ją jako Mehlack – worek mąki. Pojawiła się wówczas spolszczona polska nazwa Melzak.
Obecną nazwę miejscowości nadano w 1947 r. na cześć Seweryna Pieniężnego (1890-1940) –polskiego działacza oświatowego, dziennikarza, wydawcy polskiej „Gazety Olsztyńskiej”, który zginął w obozie koncentracyjnym KL Hohenbruch (obecnie Gromowo, obwód kaliningradzki). W latach 1945-1947 miasto nazywano Mąkowory.
Pierwsze wzmianki o miejscowości odnotowano w źródłach historycznych w 1282 r, kiedy to biskup warmiński przekazał tereny kapitule z poleceniem założenia parafii i budowy kościoła. Przywilej lokacyjny opatrzony jest datą 1312 r. i mówi o prawie chełmińskim.
W 1454 r. Pieniężno nie przyłączyło się do buntu mieszkańców przeciwko Krzyżakom, stanęło po stronie Zakonu. Nie uchroniło to jednak mieszkańców miasta przed rabunkiem i zniszczeniem dokonanym właśnie przez wojska krzyżackie.
W 1466 r. miasto zdobyte zostało przez Polaków, Krzyżacy odbili je ponownie w 1520 r. W czasie wojen ze Szwedami miejscowość była dwukrotnie okupowana i zniszczona podczas odbicia przez polskie oddziały. W 1710 r. mieszkańców Pieniężna zdziesiątkowała epidemia dżumy.
Na zamku w Pieniężnie gościł przez pół roku Mikołaj Kopernik, a w latach 1589-1599 rządy na nim sprawował Andrzej Batory (1563-1599), bratanek króla Polski.
Ratusz, zniszczony w czasie II wojny światowej, jest obecnie przywracany do stanu świetności. Zbudowany w XIV w., był kilkakrotnie przebudowywany.
Kościół Św. Apostołów Piotra i Pawła powstał w końcu XIX w. w stylu neogotyckim, posiada 60-metrową wieżę.
Do dzisiejszych czasów przetrwała wieża po kościele ewangelickim z połowy XIX wieku. Sam kościół znacznie uszkodzony w czasie II wojny światowej rozebrano w latach 60.
W Pieniężnie mieście się też cerkiew św. Michała, która zajmuje dawną kaplicę szpitalną. Kaplica pw. św. Jakuba Starszego i Roch powstała w latach 20. XVII w., w 1959 r. została przekazana grekokatolikom.
Ciekawym obiektem jest też Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów, które istnieje od 1964 r. Posiada w swych zbiorach eksponaty etnograficzne przywiezione przez misjonarzy zakonu z całego świata.
Interesującym zabytkiem jest też most kolejowy położony na wysokości 30 m i mający długość 160 m. Powstał w 1885 r.