Referat III Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Elblągu (podobnie, jak w przypadku innych PUBP) „po linii Wydziału III, Sekcji II" zajmował się wykrywaniem podziemnych organizacji nielegalnych zajmujących „wrogie stanowisko” wobec istniejącej rzeczywistości społecznej i politycznej. W 1948 r. jednym z głównych obszarów jego zainteresowania w powiecie elbląskim było „wrogie środowisko” byłych członków AK, którymi w czasie okupacji dowodził ppłk Bolesław Nieczuja-Ostrowski.
Około 30 byłych AK-owców osiedliło się na terenie późniejszej gminy Pogrodzie (nazwa Pogrodzie zaczęła obowiązywać w 1954 r. – przyp.aut.) i stanowili, zdaniem bezpieki, „dogodną bazę dla podziemia”. W kolejnych latach założyli oni Spółdzielnię Gospodarczo-Społeczną. W jej strukturach działała mleczarnia, piekarnia, miejscowy ośrodek zdrowia, sklepy, warsztat rzemieślniczy, a nawet kasyno spółdzielcze.
Ocena sytuacji społeczno-politycznej
Powiat elbląski jest częścią składową Ziem Odzyskanych, zamieszkały wyłącznie przed 1939 rokiem i w czasie okupacji przez ludność niemiecką. Z okresu tego Urząd tut. nie posiada żadnych danych o istnieniu jakichkolwiek polskich organizacji podziemnych, które działałyby na tut terenie.
Po wyzwoleniu...
Po wyzwoleniu od 1945 r. na tutejszym terenie poczęła osiedlać się stopniowo ludność polska napływająca z różnych części kraju oraz emigranci polscy przebywający przed 1939 r. i w czasie na terenach Francji i Niemiec (Westfalczycy) i z innych krajów.
Przeważająca część ludności napływowej w mieście i powiecie stanowią repatrianci zza Buga, a w tym są także z województwa wileńskiego i lwowskiego. Przemysł w mieście i na wsi, jak również gospodarstwa rolne w całym powiecie, były zaraz po wyzwoleniu w 80 % zdewastowane przez działania wojenne i element szabrowniczy, który w tym czacie, w celu własnych korzyści niszczył zakłady przemysłowe i urządzenia gospodarcze na wsi. Obecnie zakłady przemysłowe są w znacznym stopniu odbudowane i posiadają zdolność produktywna. Na terenie miasta znajduje się 12 większych zakładów należących do sektora socjalistycznego.
Państwowa Fabryka Maszyn i Turbin
Jednym z najważniejszych obiektów na terenie miasta jest Państwowa Fabryka Maszyn i Turbin, zatrudniająca w 1948 r. około 1600 pracowników fizycznych i 400 pracowników umysłowych. Fabryka ta w 1948 r. została zaliczona do Państwowych Zakładów Ciężkiego Przemysłu i stanowi ważny element w dziedzinie odbudowy gospodarczej w kraju. Wśród zatrudnionych pracowników w w/w fabryce znajduje się pokaźna ilość elementu napływowego z terenów: wileńskiego, lwowskiego, b. członków AK, andersowców i osób ujawnionych. Prócz w/w zakładów na terenie miasta i powiatu znajduje się 67 mniejszych zakładów przemysłowo-wytwórczych, należących do wszystkich 3 sektorów. Element zatrudniony w tych zakładach pochodzi z różnych środowisk i może stanowić dogodną bazę dla podziemia. Ogólna liczba osiedlonych na gospodarstwach rolnych w powiecie wynosi pod koniec 1948 r. 1836 osadników, w tym 1092 osadników zalicza się do gospodarstw średniorolnych, 662 osadników małorolnych i 82 osad. bogatych. Bogacze – chłopi są to przeważnie repatrianci z za Bugu i innych części kraju, byli członkowie PSL, którzy w minionym roku przejawiali wrogie nastawienie do zagadnień gospodarki zespołowej na wsi, jak również posiadali wpływ na osadników średniorolnych i małorolnych szerząc wśród nich wrogą propagandę.
Ogólna charakterystyka przejawów wrogiej działalności za miniony rok
Wroga działalność w 1948 roku przejawiała się w terenie poprzez szeptana propagandę o nowej wojnie, wrogie nastawienie do Związku Radzieckiego i do Rządu Polski Demokratycznej, sabotaże na zakładach pracy, nadużycia i kradzieże w instytucjach państwowych i na majątkach.
Organizacje legalne i ich wpływy:
Na terenie miasta istnieją 4 oddziały „Caritasu" mieszczącego się przy parafiach: św. Wojciecha, św. Pawła, św. Mikołaja i św. Jakuba, liczące razem 28 członków składających się z pośród bogatszych kupców przybyłych na tut. teren z różnych stron kraju. Przy tych parafiach istnieją 4 kółka różańcowe - żeńskie, liczące razem około 520 osób, są to przeważnie kobiety w starszym wieku, które żadnych wpływów na społeczeństwo dotychczas nie przemawiają.
Istnieją także 4 zespoły chóralne przy kościołach – liczące razem 116 członków rekrutujących się z młodzieży szkolnej i poza szkolnej, którzy żadnej działalności poza szkołą.
Organizacja Związku Młodzieży Polskiej posiada 38 kół terenowych, łącznie stanowiących 1810 czł., wpływ ich na układ społeczno-polityczny i społeczno-gospodarczy jest pozytywny.
W 1948 r. członkowie tej organizacji zelektryfikowali w terenie wieś Strumykowo, robią także współzawodnictwa między kołami terenowymi, na zakładach pracy i w rolnictwie. Biorą udział w pracy społeczno-politycznej jak: urządzanie akademii, zbiórki uliczne na cele odbudowy kraju, defilady i różne imprezy
Związek Harcerstwa Polskiego liczy 12 drużyn – około 250 członków, rekrutujących się z młodzieży do lat 16-tu. Wpływu żadnego na układ społeczno-gospodarczy i społeczno-polityczny nie mają gdyż jest to młodzież nie biorąca w życiu politycznym udziału, jak też stoi słabo organizacyjnie.
W okresie sprawozdawczym za miniony rok Referat III-ci żadnych organizacji nielegalnych, za pomocą agentury, nie ustalił, ani też takowych nie zrealizował.
Wrogie środowisko byłych członków AK, 106 Dywizji działające w czasie okupacji na terenie woj. Krakowskiego pod dowództwem ppłk Nieczui Ostrowskiego – pozostaje do rozpracowania
Na dzień 31 XII 1948 r. pozostaje w powiecie do rozpracowania wrogie środowisko byłych członków AK, 106 Dywizji działające w czasie okupacji na terenie woj. Krakowskiego pod dowództwem ppłk Nieczui Ostrowskiego. Środowisko to w liczbie ponad 30 osób osiedliło się przeważnie w jednej tylko gminie i stanowi dogodną bazę dla podziemi. Elementy ujawnione, napływowe, oraz amnestionowani jak: A.K, N.Z.W., N.S.Z. są rozmieszczone po całym terenie w mieście i na wsi, które to stanowią środowisko niebezpieczne.
Ocena Nasilenia reakcyjnego w terenie
Po Uchwałach Lipcowego i Sierpniowego Plenum KC PPR (Podczas plenum KC PPR, które rozpoczęło się 31 sierpnia 1948 r., Gomułka pod naciskiem złożył jedynie częściową samokrytykę. Zarzucono mu wiarę w automatyzm "rozwoju demokracji ludowej", lekceważenie teorii o "zaostrzaniu walki klas", chęć zjednoczenia z całą PPS, bez eliminacji jej "prawego skrzydła", zbyt łagodną politykę kulturalną. 3 września podjęto uchwałę O odchyleniu prawicowym i nacjonalistycznym w kierownictwie partii i o sposobach jego przezwyciężenia, potępiającą "polską drogę do socjalizmu". Nowym sekretarzem generalnym KC PPR został Bierut, a Gomułkę i jego zwolenników zdegradowano w hierarchii partyjnej – przyp.aut.) szczególne nasilenie walki z reakcją powstało na wsi. Wrogowie spotęgowali propagandę, szerząc wśród ludności wiejskiej nieufność do Rządu, a nawet poczęli zaniedbywać gospodarstwa, lub też próbowali niszczyć i opuszczać je zupełnie.
Wpływ partii robotniczych po przez organizowanie zebrań na wsiach, kompromitację wrogich elementów w Urzędach Gminnych i usuwanie tychże elementów ze zajmowanych stanowisk znacznie podział na ludność wiejską pozytywnie. W związku z zaostrzoną walką klasową na wsi Referat III-ci wziął z zadanie przyśpieszenie rozpracowywania wrogiego elementu znajdującego się w powiecie, oraz intensywne wykrywanie środowisk reakcyjnego podziemia, celem jak najszybszego likwidowania go.
Ocena sytuacji społeczno-politycznej
Powiat elbląski jest częścią składową Ziem Odzyskanych, zamieszkały wyłącznie przed 1939 rokiem i w czasie okupacji przez ludność niemiecką. Z okresu tego Urząd tut. nie posiada żadnych danych o istnieniu jakichkolwiek polskich organizacji podziemnych, które działałyby na tut terenie.
Po wyzwoleniu...
Po wyzwoleniu od 1945 r. na tutejszym terenie poczęła osiedlać się stopniowo ludność polska napływająca z różnych części kraju oraz emigranci polscy przebywający przed 1939 r. i w czasie na terenach Francji i Niemiec (Westfalczycy) i z innych krajów.
Przeważająca część ludności napływowej w mieście i powiecie stanowią repatrianci zza Buga, a w tym są także z województwa wileńskiego i lwowskiego. Przemysł w mieście i na wsi, jak również gospodarstwa rolne w całym powiecie, były zaraz po wyzwoleniu w 80 % zdewastowane przez działania wojenne i element szabrowniczy, który w tym czacie, w celu własnych korzyści niszczył zakłady przemysłowe i urządzenia gospodarcze na wsi. Obecnie zakłady przemysłowe są w znacznym stopniu odbudowane i posiadają zdolność produktywna. Na terenie miasta znajduje się 12 większych zakładów należących do sektora socjalistycznego.
Państwowa Fabryka Maszyn i Turbin
Jednym z najważniejszych obiektów na terenie miasta jest Państwowa Fabryka Maszyn i Turbin, zatrudniająca w 1948 r. około 1600 pracowników fizycznych i 400 pracowników umysłowych. Fabryka ta w 1948 r. została zaliczona do Państwowych Zakładów Ciężkiego Przemysłu i stanowi ważny element w dziedzinie odbudowy gospodarczej w kraju. Wśród zatrudnionych pracowników w w/w fabryce znajduje się pokaźna ilość elementu napływowego z terenów: wileńskiego, lwowskiego, b. członków AK, andersowców i osób ujawnionych. Prócz w/w zakładów na terenie miasta i powiatu znajduje się 67 mniejszych zakładów przemysłowo-wytwórczych, należących do wszystkich 3 sektorów. Element zatrudniony w tych zakładach pochodzi z różnych środowisk i może stanowić dogodną bazę dla podziemia. Ogólna liczba osiedlonych na gospodarstwach rolnych w powiecie wynosi pod koniec 1948 r. 1836 osadników, w tym 1092 osadników zalicza się do gospodarstw średniorolnych, 662 osadników małorolnych i 82 osad. bogatych. Bogacze – chłopi są to przeważnie repatrianci z za Bugu i innych części kraju, byli członkowie PSL, którzy w minionym roku przejawiali wrogie nastawienie do zagadnień gospodarki zespołowej na wsi, jak również posiadali wpływ na osadników średniorolnych i małorolnych szerząc wśród nich wrogą propagandę.
Ogólna charakterystyka przejawów wrogiej działalności za miniony rok
Wroga działalność w 1948 roku przejawiała się w terenie poprzez szeptana propagandę o nowej wojnie, wrogie nastawienie do Związku Radzieckiego i do Rządu Polski Demokratycznej, sabotaże na zakładach pracy, nadużycia i kradzieże w instytucjach państwowych i na majątkach.
Organizacje legalne i ich wpływy:
Na terenie miasta istnieją 4 oddziały „Caritasu" mieszczącego się przy parafiach: św. Wojciecha, św. Pawła, św. Mikołaja i św. Jakuba, liczące razem 28 członków składających się z pośród bogatszych kupców przybyłych na tut. teren z różnych stron kraju. Przy tych parafiach istnieją 4 kółka różańcowe - żeńskie, liczące razem około 520 osób, są to przeważnie kobiety w starszym wieku, które żadnych wpływów na społeczeństwo dotychczas nie przemawiają.
Istnieją także 4 zespoły chóralne przy kościołach – liczące razem 116 członków rekrutujących się z młodzieży szkolnej i poza szkolnej, którzy żadnej działalności poza szkołą.
Organizacja Związku Młodzieży Polskiej posiada 38 kół terenowych, łącznie stanowiących 1810 czł., wpływ ich na układ społeczno-polityczny i społeczno-gospodarczy jest pozytywny.
W 1948 r. członkowie tej organizacji zelektryfikowali w terenie wieś Strumykowo, robią także współzawodnictwa między kołami terenowymi, na zakładach pracy i w rolnictwie. Biorą udział w pracy społeczno-politycznej jak: urządzanie akademii, zbiórki uliczne na cele odbudowy kraju, defilady i różne imprezy
Związek Harcerstwa Polskiego liczy 12 drużyn – około 250 członków, rekrutujących się z młodzieży do lat 16-tu. Wpływu żadnego na układ społeczno-gospodarczy i społeczno-polityczny nie mają gdyż jest to młodzież nie biorąca w życiu politycznym udziału, jak też stoi słabo organizacyjnie.
W okresie sprawozdawczym za miniony rok Referat III-ci żadnych organizacji nielegalnych, za pomocą agentury, nie ustalił, ani też takowych nie zrealizował.
Wrogie środowisko byłych członków AK, 106 Dywizji działające w czasie okupacji na terenie woj. Krakowskiego pod dowództwem ppłk Nieczui Ostrowskiego – pozostaje do rozpracowania
Na dzień 31 XII 1948 r. pozostaje w powiecie do rozpracowania wrogie środowisko byłych członków AK, 106 Dywizji działające w czasie okupacji na terenie woj. Krakowskiego pod dowództwem ppłk Nieczui Ostrowskiego. Środowisko to w liczbie ponad 30 osób osiedliło się przeważnie w jednej tylko gminie i stanowi dogodną bazę dla podziemi. Elementy ujawnione, napływowe, oraz amnestionowani jak: A.K, N.Z.W., N.S.Z. są rozmieszczone po całym terenie w mieście i na wsi, które to stanowią środowisko niebezpieczne.
Ocena Nasilenia reakcyjnego w terenie
Po Uchwałach Lipcowego i Sierpniowego Plenum KC PPR (Podczas plenum KC PPR, które rozpoczęło się 31 sierpnia 1948 r., Gomułka pod naciskiem złożył jedynie częściową samokrytykę. Zarzucono mu wiarę w automatyzm "rozwoju demokracji ludowej", lekceważenie teorii o "zaostrzaniu walki klas", chęć zjednoczenia z całą PPS, bez eliminacji jej "prawego skrzydła", zbyt łagodną politykę kulturalną. 3 września podjęto uchwałę O odchyleniu prawicowym i nacjonalistycznym w kierownictwie partii i o sposobach jego przezwyciężenia, potępiającą "polską drogę do socjalizmu". Nowym sekretarzem generalnym KC PPR został Bierut, a Gomułkę i jego zwolenników zdegradowano w hierarchii partyjnej – przyp.aut.) szczególne nasilenie walki z reakcją powstało na wsi. Wrogowie spotęgowali propagandę, szerząc wśród ludności wiejskiej nieufność do Rządu, a nawet poczęli zaniedbywać gospodarstwa, lub też próbowali niszczyć i opuszczać je zupełnie.
Wpływ partii robotniczych po przez organizowanie zebrań na wsiach, kompromitację wrogich elementów w Urzędach Gminnych i usuwanie tychże elementów ze zajmowanych stanowisk znacznie podział na ludność wiejską pozytywnie. W związku z zaostrzoną walką klasową na wsi Referat III-ci wziął z zadanie przyśpieszenie rozpracowywania wrogiego elementu znajdującego się w powiecie, oraz intensywne wykrywanie środowisk reakcyjnego podziemia, celem jak najszybszego likwidowania go.
Marcin Ślaski (Gdańsk)