Patrzenie na męskość to zadanie niełatwe. Bo jak przyglądać się zjawisku, które, na skutek trwających stulecia norm społecznych, uznawano za coś oczywistego i w swej oczywistości niemal przezroczystego?
Jak prowadzić refleksję o roli, która od niepamiętnych czasów określana była jako norma i dominujący wzorzec? Czy wzorzec ten ulega przemianom, czy ciągle tkwimy w zaklętym kręgu dawnych wyobrażeń o męskiej hegemonii? Czy uważne przypatrywanie się zmieniającym oczekiwaniom wobec mężczyzn pozwoli nam na przepracowanie trudnego dziedzictwa i umożliwi przepisanie historii naszej kultury i czy w ogóle da się rozbroić toksyczne archetypy determinujące ideał męskiego panowania? I czy ostatecznie pytania o męskość mogą pomóc w rozumieniu współczesnych zmian społecznych i politycznych?
Wiemy, jak mówić o rasie, gdy mowa o ludności kolorowej, wiemy, jak mówić o seksualności, gdy mówimy o osobach LGBT, wiemy, jak mówić o genderze, gdy mowa o kobietach, ale mówić o heteroseksualnym białym mężczyźnie jest wciąż niezwykle trudno – twierdził Michael Kimmel, przywołany niedawno przez Wojciecha Śmieję w jego książce Po męstwie.
Mimo że męskość w tradycyjnych, konserwatywnych ujęciach kojarzona była z tym, co mocne, jednoznaczne i hegemoniczne, współcześnie jest pojęciem raczej mglistym i trudnym do sprecyzowania. Choć nie brakuje ram teoretycznych, którymi bieżące badania starają się ujmować tożsamość współczesnego mężczyzny, odpowiedzi uwzględniające zarówno zmianę pełnionych przez niego ról w globalnym społeczeństwie, jak i dostrzegające fakt, że pozycje władzy i kontroli wciąż znajdują się w jego rękach ciągle wydają się niewystarczające. Wystawa jest eksperymentalnym polem, w którym mężczyźni przyglądają się tym napięciom, próbując odnaleźć język mówienia o momencie metamorfozy – przekraczania stworzonych w przeszłości modeli funkcjonowania w zbiorowości i poszukiwania dla siebie nowego miejsca.
Współczesne dyskursy męskości zdają się być uwikłane w trudną do rozwiązania sprzeczność: pierwotnie prezentowały one obraz niezwykle prosty – oparty na dominacji, szowinizmie, sile i woli; obecnie próbują dekonstruować to imaginarium, włączając weń spuściznę XX- i XXI-wiecznych studiów nad płcią (zarówno z obszaru feminizmu, jak i queer studies), starając się odwrócić toksyczny wektor maskulinizmu. Jak prowadzić można jednak ten namysł w realiach płynnej płciowości, nie uciekając się do nazbyt esencjalistycznych kategorii? Dyskusja nad współczesną męskością w przestrzeni sztuk wizualnych dopiero się zaczyna.
Tradycyjny wymiar patriarchalnego modelu funkcjonowania zachodnich społeczeństw trzeszczy w posadach. Wznoszony przez wieki warowny gmach męskiego przywileju nie stanowi już trwałej zapory, a jego mury przepuszczają coraz więcej, otwierając się na przestrzenie krytycznego i autokrytycznego namysłu. Nawet w dobie konserwatywno-patriarchalnego zwrotu w globalnej polityce, męskość nie jest w stanie utrzymać swojego dotychczasowego znaczenia, a przyjmowanie desperackich defensywnych pozycji i towarzyszących im retrotopijnych narracji jest tego procesu najdobitniejszym przykładem. Nie ma już jednej męskości – pojęcie to pojawia się już tylko w liczbie mnogiej, a zbiór opowieści o współczesnym mężczyźnie coraz bardziej się poszerza. Jak każda tożsamość, jest rodzajem fikcji, nad którą kontrolę sprawują dominujące porządki ideologiczne. Jak każda fikcja, jest więc nieustająco konstruowana, przepisywana i kontestowana.
Wystawa Zamek na piasku pozwala wybrzmieć części głosów, które snują opowieść o męskim podmiocie. Przepracowuje mityczne wyobrażenia o zdobywcach, wojownikach, opancerzonych ciałach, nie odwracając się od płynnych tożsamości i cielesności delikatnej i naznaczonej traumą. Posługując się kategorią pancerza i twierdzy, oddzielających pozornie zintegrowaną tożsamość od potencjalnych zagrożeń, snujemy refleksję na pograniczu krytyki i afirmacji. Artyści śledzą wzajemne powiązania pomiędzy aktami przemocy i aktami troski, potrzebą kontroli a bezsilnością, wykluczeniem a poszukiwaniem wspólnoty. Męskościom przyglądają się z perspektyw cielesności i seksualności, emocjonalności, wychowania, relacji międzyludzkich, pracy i kryzysów. Krytyczna praca nad męskościami ciągle napotyka na opór – męskość w kryzysie zdaje się bowiem być niezwykle niestabilna, delikatna i podatna na zranienie. We współczesnym polskim kontekście politycznym – w kraju, w którym wybory nadal wygrywa się stawiając na ideał wojownika-patriarchy – męskość ponownie zawłaszczona zostaje przez konserwatywną narrację, konceptualizującą ją poprzez figury żołnierza i bohatera (postacie performujące tęsknotę za stabilnością i poczuciem sprawczości). Lęk przed symboliczną utratą męskiej kontroli nasila się w obliczu kryzysów politycznych i klimatycznych, zatruwając samoidentyfikację płciową sprzecznymi impulsami.
Droga do współczesnych męskości nie może ominąć tych cech, które, właściwie skanalizowane, pozwalają organizmowi społecznemu rozwijać się w stanie różnorodności i wzajemnej koegzystencji odmienności. To mozolny proces krytycznego przyglądania się dotychczasowym fikcjom, ale przede wszystkim przywracania mężczyznom możliwości przyjmowania ról, z których historycznie sami się wykluczyli.
𝐖𝐞𝐫𝐧𝐢𝐬𝐚𝐳̇ 𝟐𝟓.𝟎𝟗.𝟐𝟎𝟐𝟓 𝐠𝐨𝐝𝐳. 𝟏𝟖:𝟎𝟎
𝐖𝐲𝐬𝐭𝐚𝐰𝐚 𝐭𝐫𝐰𝐚 𝐝𝐨 𝟏𝟔.𝟏𝟏.𝟐𝟎𝟐𝟓
𝐀𝐮𝐭𝐨𝐫𝐳𝐲: 𝐌𝐢𝐜𝐡𝐚ł Ł𝐮𝐜𝐳𝐚𝐤, 𝐏𝐢𝐨𝐭𝐫 𝐆𝐫𝐨𝐦𝐧𝐢𝐚𝐤, 𝐀𝐧𝐝𝐫𝐳𝐞𝐣 𝐓𝐨𝐛𝐢𝐬, 𝐎𝐬𝐤𝐚𝐫 𝐃𝐚𝐰𝐢𝐜𝐤𝐢, 𝐉𝐞𝐫𝐳𝐲 𝐋𝐞𝐰𝐜𝐳𝐲𝐧́𝐬𝐤𝐢, 𝐆𝐫𝐳𝐞𝐠𝐨𝐫𝐳 𝐒𝐳𝐭𝐰𝐢𝐞𝐫𝐭𝐧𝐢𝐚, 𝐊𝐚𝐦𝐢𝐥 𝐊𝐮𝐤𝐥𝐚, 𝐊𝐫𝐲𝐬𝐭𝐢𝐚𝐧 𝐓𝐫𝐮𝐭𝐡 𝐂𝐳𝐚𝐩𝐥𝐢𝐜𝐤𝐢, 𝐒𝐳𝐲𝐦𝐨𝐧 𝐊𝐨𝐛𝐲𝐥𝐚𝐫𝐳, 𝐅𝐢𝐥𝐢𝐩 𝐑𝐲𝐛𝐤𝐨𝐰𝐬𝐤𝐢, 𝐍𝐨𝐫𝐦𝐚𝐧 𝐋𝐞𝐭𝐨, 𝐌𝐢𝐜𝐡𝐚ł 𝐙𝐚𝐰𝐚𝐝𝐚, 𝐌𝐢𝐜𝐡𝐚ł 𝐒𝐫𝐨𝐤𝐚, 𝐃𝐨𝐦𝐢𝐧𝐢𝐤 𝐑𝐢𝐭𝐬𝐳𝐞𝐥, 𝐌𝐚𝐫𝐜𝐢𝐧 𝐃𝐮𝐝𝐞𝐤
𝐤𝐮𝐫𝐚𝐭𝐨𝐫𝐳𝐲: 𝐒𝐳𝐲𝐦𝐨𝐧 𝐊𝐨𝐛𝐲𝐥𝐚𝐫𝐳, 𝐊𝐚𝐦𝐢𝐥 𝐊𝐮𝐤𝐥𝐚, 𝐅𝐢𝐥𝐢𝐩 𝐑𝐲𝐛𝐤𝐨𝐰𝐬𝐤𝐢, 𝐌𝐢𝐜𝐡𝐚ł 𝐒𝐫𝐨𝐤𝐚, 𝐌𝐢𝐜𝐡𝐚ł 𝐙𝐚𝐰𝐚𝐝𝐚
𝐰𝐬𝐩𝐨́ł𝐩𝐫𝐚𝐜𝐚: 𝐅𝐮𝐧𝐝𝐚𝐜𝐣𝐚 𝐆𝐚𝐥𝐞𝐫𝐢𝐢 𝐏𝐢𝐚𝐧𝐚, 𝐂𝐞𝐧𝐭𝐫𝐮𝐦 𝐒𝐳𝐭𝐮𝐤𝐢 𝐖𝐬𝐩𝐨́ł𝐜𝐳𝐞𝐬𝐧𝐞𝐣 𝐊𝐫𝐨𝐧𝐢𝐤𝐚
𝐤𝐨𝐨𝐫𝐝𝐲𝐧𝐚𝐜𝐣𝐚: 𝐌𝐢𝐜𝐡𝐚ł 𝐊𝐨𝐰𝐚𝐥𝐬𝐤𝐢 (𝐆𝐚𝐥𝐞𝐫𝐢𝐚 𝐄𝐋)