W dniach 20-22 września (od niedzieli do wtorku) odbędzie się w Elblągu międzynarodowa konferencja zatytułowana „Dzieje wyznaniowe obu części Prus w epoce nowożytnej. Region Europy Wschodniej jako obszar komunikacji międzywyznaniowej”. Spotkanie historyków polskich i niemieckich (jest też jeden litewski) ma służyć przedstawieniu wyników najnowszych badań, nawiązaniu i zacieśnieniu międzynarodowej współpracy. Zatem na konferencji, jak każdej innej, spotka się grono osób zajmujących się wąską dziedziną. Chyba jednak nie do końca tak to powinno zostać odebrane.
Zarówno w wymiarze regionalnym (Prusy, Warmia), jak i naszym lokalnym - elbląskim kwestie wyznaniowe są częścią dziedzictwa kulturowego, bo jest to historia tolerancji, współistnienia różnych wyznań, czasem „niespokojnego”, ale bez krwawych, międzywyznaniowych walk. Nie jest to, w moim odczuciu, zbyt mocno wpisane w budowanie naszej lokalnej tożsamości.
Problemem jest to, że historii idei nie da się dotknąć tak łatwo, jak historii materialnej. Elbląski zamek można „odbudować” z kartonów (absolutnie nie ironizuję), można zobaczyć wystawę prezentującą odkrycia archeologiczne, a piekarczyka złapać za nos. Zauważyłam, że kiedy rozmowa dotyczy spraw tolerancji dla różnych wyznań, pierwszym skojarzeniem wielu osób są mennonici. Ta niewielka wyznaniowa społeczność pozostawiła po sobie materialne ślady swojej obecności na Żuławach, jeżeli do tego dodamy wygnanie ich z Europy zachodniej i oryginalne zasady wiary, to zrozumiała jest pewnego rodzaju „moda na mennonitów”. Jednak nie tylko ich obecność składała się na wyznaniową mozaikę Prus.
To, co wyróżniało Prusy, a przede wszystkim wielkie miasta pruskie (Gdańsk, Toruń, Elbląg) to utrwalenie sukcesów reformacji, w odróżnieniu od większości ziem dawnej Rzeczpospolitej, gdzie w wieku XVII nastąpił powrót do wiary katolickiej. To rodziło wśród mieszkańców tych miast poczucie odrębności, szczególnego uprzywilejowania.
Protestantyzmu nie można jednak utożsamiać z „niemieckością”, tym bardziej, że elbląski luteranizm, początkowo z obawy przed biskupami warmińskimi, później bardziej dla kultywowania lokalnej tradycji, zachował pewne elementy katolickiej liturgii (spowiedź „uszną”, łacinę w nabożeństwach). Wpływ na powstanie w Elblągu klimatu tolerancji religijnej miało ustanowienie w mieście Kompanii Angielskiej (1585 r.) Przybysze reprezentowali inny nurt reformacji - kalwinizm. Nie uzyskali wprawdzie takich praw wyznaniowych jak luteranie czy katolicy, nawet nie mieli możliwości odbywania publicznych nabożeństw przez pewien czas. Mieli jednak poważny wpływ na życie miasta, nawet po likwidacji siedziby Kompanii Angielskiej w Elblągu (1628 r.), ponieważ wielu z tych kupców pozostało w Elblągu, weszło ostatecznie w skład miejskiej elity, osiągając najwyższe godności w mieście.
Obecność przedstawicieli różnych wyznań w Elblągu powodowała, że w mieście mogły przebywać osoby, które w innych miejscach raziły swoimi radykalnymi poglądami - np. wybitny pedagog Jan Amos Komenski, Joachim Pastorius, który utrzymywał ścisłe kontakty z intelektualną elitą ariańską, czy Henryk Nicolai - zwolennik irenizmu (pojednania wyznań chrześcijańskich). Stanowisko Elbląga podczas colloquium charitativum w Toruniu w 1645 r. było zdecydowanie bliższe idei pojednania wyznań niż np. ortodoksyjnego Gdańska. (Dla niewtajemniczonych colloquium charitativum to spotkanie, którego inicjatorem był król Władysław IV, miało ono doprowadzić do pojednania wyznań chrześcijańskich). Pomimo ograniczenia swobody kultu publicznego katolików w Elblągu nigdy nie doszło do antykatolickich tumultów, jakie były udziałem dwóch pozostałych wielkich miast pruskich (ze „słynnym” tumultem toruńskim 1724 r. na czele).
Bliskie sąsiedztwo Prus, które na początku XVIII wieku zajęły terytorium ziemskie Elbląga jest kolejnym wydarzeniem, które miało wpływ na stosunki wyznaniowe w Elblągu i okolicy, czyniąc z Elbląga doskonały przykład terenu wyznaniowego pogranicza. Stąd zainteresowanie niemieckich środowisk naukowych tą problematyką, nie mające nic wspólnego z podkreślaniem niemieckiej przeszłości tych ziem.
To zetknięcie wyznań jest wartością nie tylko dla historii Elbląga, ale całego regionu. Bliskie sąsiedztwo Prus Książęcych – pierwszego luterańskiego państwa Europy, oraz biskupstwa warmińskiego, w którym w wieku XVI działał jeden z największych szermierzy reformy katolickiej – kardynał Stanisław Hozjusz, inspirowało do walki o „rząd dusz”. W Braniewie powstało pierwsze na ziemiach polskich kolegium jezuickie (1564 r.), które było odpowiedzią na rozwój szkolnictwa strony protestanckiej (gimnazja protestanckie, założenie uniwersytetu w Królewcu).
Co pozostało z tego dziedzictwa? W formie materialnej, księgozbiór dotknięty różnymi stratami wojennymi - od przejścia Szwedów w XVII w. po 1945 r. (część archiwaliów i księgozbioru z Warmii nadal jest w Szwecji). W Elblągu jest zabytkowy księgozbiór w Bibliotece Elbląskiej, będący już częścią Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Jest w nim ponad 160 różnych wydań Biblii i to jest materialne świadectwo dawnej, protestanckiej kultury miasta (można wejść na stronę internetową Biblioteki Elbląskiej i obejrzeć). Jest w Elblągu Archiwum Diecezji Elbląskiej, w którym są przechowywane księgi metrykalne kościoła św. Mikołaja – najstarsze pochodzą z XVII w., są w nich wpisy świadczące i istnieniu małżeństw wyznaniowo mieszanych. Jest Galeria EL, która była dawniej główną świątynią luterańską. Można tam pójść i poszukać materialnych śladów tego faktu. Generalnie jednak idea tolerancji wyznaniowej trudna jest do zmaterializowania.
Warto pamiętać, że mamy jako region i miasto czym się pochwalić w naszej historii. Dobrze się stało, że w organizację tej konferencji zaangażowanych jest kilka elbląskich instytucji (Archiwum Diecezji Elbląskiej, Elbląska Fundacja Akademicka, Muzeum Archeologiczno-Historyczne, elbląski odział Polskiego Towarzystwa Historycznego). Opiekę merytoryczną nad tą konferencją ze strony polskiej sprawuje Uniwersytet Gdański, ze strony niemieckiej – Historischer Verein für Ermland oraz Uniwersytet w Giessen. Zadanie zostało dofinansowane ze środków Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej. Honorowym patronatem otoczył je Prezydent Miasta Elbląga, który udostępnił również salę staromiejską. W dniach 21-22 września w niej będą odbywały się obrady, referaty będą tłumaczone symultanicznie.
Te wszystko pokazuje, że nie jest dobrym pomysłem „ręczne sterowanie” tworzeniem środowiska naukowego w mieście, bo środowisko tworzą przede wszystkim ludzie, a nie instytucje.
Dlatego od wszystkich natchnionych wizjonerów tworzenia wyższej kultury i nauki w mieście, z pominięciem tego, co jest „nasze” i wartościowe, racz nas chronić Panie Boże (Opatrzności, lokalna władzo) – w zależności od tego, w Kogo lub co Ktoś wierzy i w Kim pokłada nadzieję.
PS. Wszystkich zainteresowanych docenieniem tego, co „nieuchwytne” w naszym dziedzictwie kulturowym, zapraszam gorąco.
Otwarcie konferencji, niedziela 20 września, godz. 16, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu. W niedzielę odbędą się dwa wykłady – dra Sławomira Kościelaka z Uniwersytetu Gdańskiego oraz prof. Hansa Jürgena Bömelburga z Uniwersytetu w Giessen (wykład w języku polskim).
Szczegółowy program konferencji „Dzieje wyznaniowe obu części Prus w epoce nowożytnej. Region Europy Wschodniej jako obszar komunikacji międzywyznaniowej.”
Niedziela, 20 września (Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, Bulwar Zygmunta Augusta 11)
godz. 16 – Otwarcie konferencji, powitanie gości i uczestników przez prezydenta Henryka Słoninę
godz. 16.15-17 – prof. dr Hans-Jürgen Bömelburg (Uniwersytet w Giessen) – „Panorama wyznaniowa Prus i jej europejskie znaczenie w okresie wczesnonowożytnym: struktura wyznań, kontakty świeckie, konflikty i wpływy (1523-1730)
godz. 17-17.45 – dr Sławomir Kościelak (Uniwersytet Gdański) - „Warmia w Gdańsku. Powiązania Kościoła katolickiego w Gdańsku z warmińskim zapleczem wyznaniowym w XVI-XVIII wieku”
godz. 17.45-18.15 – dyskusja
godz. 18.15 – zwiedzanie Muzeum.
Poniedziałek, 21 września (Sala Staromiejska, ul. Św. Ducha 3-4)
godz. 9-9.30 – dr hab. Kazimierz Puchowski (Uniwersytet Gdański) – „Edukacja elit w Prusach Królewskich”
godz. 9.30-10 – prof. dr Stefan Samerski (Uniwersytet w Monachium) – „Gdański klasztor brygidek w czasach wczesnonowożytnych jako przestrzeń komunikacji wyznaniowej między Szwecją, Polską i Prusami”
godz. 10-10.30 – dyskusja
godz. 11-11.30 - Samuel Feinauer M. A. (Uniwersytet w Stutgarcie) – „Tylko dwa sposoby interpretacji? Tumult toruński w 1724 roku – wizerunek zakonu jezuitόw w historiografii”
godz. 11.30-12 – dr Elżbieta Paprocka (Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział w Elblągu) – „Dyskryminacja społeczna czy wyznaniowa ? Katolicy elbląscy w XVIII wieku”
godz. 12-12.30 – dyskusja
godz. 13.30-14 – dr Henning P. Jürgens (Institut für Europäische Geschichte Mainz) – „Konsekwencje sporów w okresie po interim augsburskim w Prusach“
godz. 14-14.30 – dr Ulrich Schoenborn (Uniwersytet w Marburgu) – „Kalwinizm w Prusach Książęcych – uwagi dotyczące współzależności i transformacji w ujęciu religijno-historycznym”
godz. 14.30-15 – dyskusja
godz. 15.30-15.50 - prof. dr hab. Janusz Małłek (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – „Stosunki wyznaniowe w Prusach – potrzeby badawcze – stanowisko historiografii polskiej“
godz. 15.50-16.10 – dr Hans-Jürgen Karp (Historischer Verein für Ermland e.V., Münster/Marburg) – „Stosunki wyznaniowe w Prusach – potrzeby badawcze – stanowisko historiografii niemieckiej”
godz. 16.10-16.30 – dr Liudas Jovaiša (Uniwersytet w Wilnie) – „Historia wyznań w Prusach z punktu widzenia historiografii litewskiej”
godz. 16.30-17.30 – dyskusja.
Wtorek, 22 września (Sala Staromiejska, ul. Św. Ducha 3-4)
godz. 9-9.30 - Kolja Lichy, M.A. (Uniwersytet w Giessen) – „Zbόr kalwiński w Elblągu a szlachta polsko-litewska wyznania kalwińskiego”
godz. 9.30-10 – dr Irena Makarczyk (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) – „Prusko-polskie stosunki między wyższym duchowieństwem w XVII wieku”
godz. 10-10.30 – dyskusja
godz. 11-11.30 – prof. dr hab. Edmund Kizik (Uniwersytet Gdański) – „Budżety kościołów wiejskich z terytorium Gdańska XVI-XVIII wieku”
godz. 11.30-12 – dr Piotr Birecki (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – „Związki sztuki i religii jako wyraz niezależności władz i miast pruskich
godz. 12-12.30 – dr Jerzy M. Łapo (Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie) – „W mrokach zabobonu. O przeżytkach pogańskich w obyczajowości i obrzędowości Prus epoki nowożytnej”
godz. 12.30-13 - dyskusja
godz. 14-14.30 – prof. dr hab. Jacek Wijaczka (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – „Ludność żydowska w Prusach Książęcych i Królestwie Prus w czasach wczesnonowożytnych“
godz. 14.30-15 – dr hab. Rainer Bendel (Universität Tübingen) – „Historia stosunków wyznaniowych i historia Kościoła w dialogu”
godz. 15-16 – dyskusja, podsumowanie konferencji.
Problemem jest to, że historii idei nie da się dotknąć tak łatwo, jak historii materialnej. Elbląski zamek można „odbudować” z kartonów (absolutnie nie ironizuję), można zobaczyć wystawę prezentującą odkrycia archeologiczne, a piekarczyka złapać za nos. Zauważyłam, że kiedy rozmowa dotyczy spraw tolerancji dla różnych wyznań, pierwszym skojarzeniem wielu osób są mennonici. Ta niewielka wyznaniowa społeczność pozostawiła po sobie materialne ślady swojej obecności na Żuławach, jeżeli do tego dodamy wygnanie ich z Europy zachodniej i oryginalne zasady wiary, to zrozumiała jest pewnego rodzaju „moda na mennonitów”. Jednak nie tylko ich obecność składała się na wyznaniową mozaikę Prus.
To, co wyróżniało Prusy, a przede wszystkim wielkie miasta pruskie (Gdańsk, Toruń, Elbląg) to utrwalenie sukcesów reformacji, w odróżnieniu od większości ziem dawnej Rzeczpospolitej, gdzie w wieku XVII nastąpił powrót do wiary katolickiej. To rodziło wśród mieszkańców tych miast poczucie odrębności, szczególnego uprzywilejowania.
Protestantyzmu nie można jednak utożsamiać z „niemieckością”, tym bardziej, że elbląski luteranizm, początkowo z obawy przed biskupami warmińskimi, później bardziej dla kultywowania lokalnej tradycji, zachował pewne elementy katolickiej liturgii (spowiedź „uszną”, łacinę w nabożeństwach). Wpływ na powstanie w Elblągu klimatu tolerancji religijnej miało ustanowienie w mieście Kompanii Angielskiej (1585 r.) Przybysze reprezentowali inny nurt reformacji - kalwinizm. Nie uzyskali wprawdzie takich praw wyznaniowych jak luteranie czy katolicy, nawet nie mieli możliwości odbywania publicznych nabożeństw przez pewien czas. Mieli jednak poważny wpływ na życie miasta, nawet po likwidacji siedziby Kompanii Angielskiej w Elblągu (1628 r.), ponieważ wielu z tych kupców pozostało w Elblągu, weszło ostatecznie w skład miejskiej elity, osiągając najwyższe godności w mieście.
Obecność przedstawicieli różnych wyznań w Elblągu powodowała, że w mieście mogły przebywać osoby, które w innych miejscach raziły swoimi radykalnymi poglądami - np. wybitny pedagog Jan Amos Komenski, Joachim Pastorius, który utrzymywał ścisłe kontakty z intelektualną elitą ariańską, czy Henryk Nicolai - zwolennik irenizmu (pojednania wyznań chrześcijańskich). Stanowisko Elbląga podczas colloquium charitativum w Toruniu w 1645 r. było zdecydowanie bliższe idei pojednania wyznań niż np. ortodoksyjnego Gdańska. (Dla niewtajemniczonych colloquium charitativum to spotkanie, którego inicjatorem był król Władysław IV, miało ono doprowadzić do pojednania wyznań chrześcijańskich). Pomimo ograniczenia swobody kultu publicznego katolików w Elblągu nigdy nie doszło do antykatolickich tumultów, jakie były udziałem dwóch pozostałych wielkich miast pruskich (ze „słynnym” tumultem toruńskim 1724 r. na czele).
Bliskie sąsiedztwo Prus, które na początku XVIII wieku zajęły terytorium ziemskie Elbląga jest kolejnym wydarzeniem, które miało wpływ na stosunki wyznaniowe w Elblągu i okolicy, czyniąc z Elbląga doskonały przykład terenu wyznaniowego pogranicza. Stąd zainteresowanie niemieckich środowisk naukowych tą problematyką, nie mające nic wspólnego z podkreślaniem niemieckiej przeszłości tych ziem.
To zetknięcie wyznań jest wartością nie tylko dla historii Elbląga, ale całego regionu. Bliskie sąsiedztwo Prus Książęcych – pierwszego luterańskiego państwa Europy, oraz biskupstwa warmińskiego, w którym w wieku XVI działał jeden z największych szermierzy reformy katolickiej – kardynał Stanisław Hozjusz, inspirowało do walki o „rząd dusz”. W Braniewie powstało pierwsze na ziemiach polskich kolegium jezuickie (1564 r.), które było odpowiedzią na rozwój szkolnictwa strony protestanckiej (gimnazja protestanckie, założenie uniwersytetu w Królewcu).
Co pozostało z tego dziedzictwa? W formie materialnej, księgozbiór dotknięty różnymi stratami wojennymi - od przejścia Szwedów w XVII w. po 1945 r. (część archiwaliów i księgozbioru z Warmii nadal jest w Szwecji). W Elblągu jest zabytkowy księgozbiór w Bibliotece Elbląskiej, będący już częścią Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Jest w nim ponad 160 różnych wydań Biblii i to jest materialne świadectwo dawnej, protestanckiej kultury miasta (można wejść na stronę internetową Biblioteki Elbląskiej i obejrzeć). Jest w Elblągu Archiwum Diecezji Elbląskiej, w którym są przechowywane księgi metrykalne kościoła św. Mikołaja – najstarsze pochodzą z XVII w., są w nich wpisy świadczące i istnieniu małżeństw wyznaniowo mieszanych. Jest Galeria EL, która była dawniej główną świątynią luterańską. Można tam pójść i poszukać materialnych śladów tego faktu. Generalnie jednak idea tolerancji wyznaniowej trudna jest do zmaterializowania.
Warto pamiętać, że mamy jako region i miasto czym się pochwalić w naszej historii. Dobrze się stało, że w organizację tej konferencji zaangażowanych jest kilka elbląskich instytucji (Archiwum Diecezji Elbląskiej, Elbląska Fundacja Akademicka, Muzeum Archeologiczno-Historyczne, elbląski odział Polskiego Towarzystwa Historycznego). Opiekę merytoryczną nad tą konferencją ze strony polskiej sprawuje Uniwersytet Gdański, ze strony niemieckiej – Historischer Verein für Ermland oraz Uniwersytet w Giessen. Zadanie zostało dofinansowane ze środków Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej. Honorowym patronatem otoczył je Prezydent Miasta Elbląga, który udostępnił również salę staromiejską. W dniach 21-22 września w niej będą odbywały się obrady, referaty będą tłumaczone symultanicznie.
Te wszystko pokazuje, że nie jest dobrym pomysłem „ręczne sterowanie” tworzeniem środowiska naukowego w mieście, bo środowisko tworzą przede wszystkim ludzie, a nie instytucje.
Dlatego od wszystkich natchnionych wizjonerów tworzenia wyższej kultury i nauki w mieście, z pominięciem tego, co jest „nasze” i wartościowe, racz nas chronić Panie Boże (Opatrzności, lokalna władzo) – w zależności od tego, w Kogo lub co Ktoś wierzy i w Kim pokłada nadzieję.
PS. Wszystkich zainteresowanych docenieniem tego, co „nieuchwytne” w naszym dziedzictwie kulturowym, zapraszam gorąco.
Otwarcie konferencji, niedziela 20 września, godz. 16, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu. W niedzielę odbędą się dwa wykłady – dra Sławomira Kościelaka z Uniwersytetu Gdańskiego oraz prof. Hansa Jürgena Bömelburga z Uniwersytetu w Giessen (wykład w języku polskim).
Szczegółowy program konferencji „Dzieje wyznaniowe obu części Prus w epoce nowożytnej. Region Europy Wschodniej jako obszar komunikacji międzywyznaniowej.”
Niedziela, 20 września (Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, Bulwar Zygmunta Augusta 11)
godz. 16 – Otwarcie konferencji, powitanie gości i uczestników przez prezydenta Henryka Słoninę
godz. 16.15-17 – prof. dr Hans-Jürgen Bömelburg (Uniwersytet w Giessen) – „Panorama wyznaniowa Prus i jej europejskie znaczenie w okresie wczesnonowożytnym: struktura wyznań, kontakty świeckie, konflikty i wpływy (1523-1730)
godz. 17-17.45 – dr Sławomir Kościelak (Uniwersytet Gdański) - „Warmia w Gdańsku. Powiązania Kościoła katolickiego w Gdańsku z warmińskim zapleczem wyznaniowym w XVI-XVIII wieku”
godz. 17.45-18.15 – dyskusja
godz. 18.15 – zwiedzanie Muzeum.
Poniedziałek, 21 września (Sala Staromiejska, ul. Św. Ducha 3-4)
godz. 9-9.30 – dr hab. Kazimierz Puchowski (Uniwersytet Gdański) – „Edukacja elit w Prusach Królewskich”
godz. 9.30-10 – prof. dr Stefan Samerski (Uniwersytet w Monachium) – „Gdański klasztor brygidek w czasach wczesnonowożytnych jako przestrzeń komunikacji wyznaniowej między Szwecją, Polską i Prusami”
godz. 10-10.30 – dyskusja
godz. 11-11.30 - Samuel Feinauer M. A. (Uniwersytet w Stutgarcie) – „Tylko dwa sposoby interpretacji? Tumult toruński w 1724 roku – wizerunek zakonu jezuitόw w historiografii”
godz. 11.30-12 – dr Elżbieta Paprocka (Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział w Elblągu) – „Dyskryminacja społeczna czy wyznaniowa ? Katolicy elbląscy w XVIII wieku”
godz. 12-12.30 – dyskusja
godz. 13.30-14 – dr Henning P. Jürgens (Institut für Europäische Geschichte Mainz) – „Konsekwencje sporów w okresie po interim augsburskim w Prusach“
godz. 14-14.30 – dr Ulrich Schoenborn (Uniwersytet w Marburgu) – „Kalwinizm w Prusach Książęcych – uwagi dotyczące współzależności i transformacji w ujęciu religijno-historycznym”
godz. 14.30-15 – dyskusja
godz. 15.30-15.50 - prof. dr hab. Janusz Małłek (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – „Stosunki wyznaniowe w Prusach – potrzeby badawcze – stanowisko historiografii polskiej“
godz. 15.50-16.10 – dr Hans-Jürgen Karp (Historischer Verein für Ermland e.V., Münster/Marburg) – „Stosunki wyznaniowe w Prusach – potrzeby badawcze – stanowisko historiografii niemieckiej”
godz. 16.10-16.30 – dr Liudas Jovaiša (Uniwersytet w Wilnie) – „Historia wyznań w Prusach z punktu widzenia historiografii litewskiej”
godz. 16.30-17.30 – dyskusja.
Wtorek, 22 września (Sala Staromiejska, ul. Św. Ducha 3-4)
godz. 9-9.30 - Kolja Lichy, M.A. (Uniwersytet w Giessen) – „Zbόr kalwiński w Elblągu a szlachta polsko-litewska wyznania kalwińskiego”
godz. 9.30-10 – dr Irena Makarczyk (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) – „Prusko-polskie stosunki między wyższym duchowieństwem w XVII wieku”
godz. 10-10.30 – dyskusja
godz. 11-11.30 – prof. dr hab. Edmund Kizik (Uniwersytet Gdański) – „Budżety kościołów wiejskich z terytorium Gdańska XVI-XVIII wieku”
godz. 11.30-12 – dr Piotr Birecki (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – „Związki sztuki i religii jako wyraz niezależności władz i miast pruskich
godz. 12-12.30 – dr Jerzy M. Łapo (Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie) – „W mrokach zabobonu. O przeżytkach pogańskich w obyczajowości i obrzędowości Prus epoki nowożytnej”
godz. 12.30-13 - dyskusja
godz. 14-14.30 – prof. dr hab. Jacek Wijaczka (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – „Ludność żydowska w Prusach Książęcych i Królestwie Prus w czasach wczesnonowożytnych“
godz. 14.30-15 – dr hab. Rainer Bendel (Universität Tübingen) – „Historia stosunków wyznaniowych i historia Kościoła w dialogu”
godz. 15-16 – dyskusja, podsumowanie konferencji.
Elżbieta Paprocka