Elbląg skrywa swoją historię w kamieniu, brązie i tablicach, które mijamy na co dzień, często nie zastanawiając się nad ich znaczeniem. Każdy z tych punktów pamięci to fragment większej opowieści - o ludziach, wydarzeniach i emocjach, które kształtowały to miasto. Od cichych pamiątek po dramatyczne świadectwa minionych lat - wyruszmy w spacer po Elblągu, by odczytać jego dzieje zaklęte w pomnikach.
Elbląg to miasto odbudowane - po prawie całkowitych zniszczeniach wojennych powstało niemal od nowa. Pomniki i tablice w mieście stały się więc nie tylko estetycznymi punktami w przestrzeni publicznej, ale także nośnikami ogromnego ładunku historycznego. Wskazują momenty, w których dokonało się narodowe odrodzenie, symboliczny reset tożsamości miasta i jego mieszkańców. Warto o tym pamiętać, wznosząc się ponad prostą formę i odczytując je jako kamienie milowe opowieści o Elblągu - w wersji powojennej, odbudowanej i odnowionej.
Pomnik Piekarczyka
Legenda głosi, że w 1521 roku młody czeladnik piekarski, zwany Piekarczykiem, uratował Elbląg przed Krzyżakami. Używając łopaty, przeciął linę podtrzymującą kratę w Bramie Targowej, co uniemożliwiło jej podniesienie i zapobiegło wkroczeniu wroga. Pomnik tej postaci - odlana w brązie figura o wysokości 1,6 m - stanął przy Bramie Targowej i został odsłonięty 30 września 2006 roku. Odtąd jest nie tylko symbolem odwagi, ale też ulubieńcem mieszkańców. Uważa się, że potarcie jego nosa przynosi szczęście
Tablica dr Oli
6 lutego 1993 roku w Elblągu doszło do zbrodni, która poruszyła mieszkańców. Dr Aleksandra Gabrysiak, znana jako dr Ola, została zamordowana wraz ze swoją córką Marysią przez jednego z podopiecznych, któremu wcześniej udzieliła schronienia i wsparcia. Kobiety zginęły we własnym mieszkaniu, w budynku przy ul. 1 Maja 30.
Pięć lat po tragedii na ścianie bloku umieszczono tablicę pamiątkową. Miała przypominać o lekarskiej misji dr Oli - jej oddaniu i tragicznej śmierci. Dziś jednak ten skromny monument niszczeje. Litery blakną, słowa zacierają się. Imię dr Oli nosi Hospicjum Elbląskie.
Pomnik Twórców Niepodległości
Odsłonięty 11 listopada 2021 r. przy ul. Rycerskiej, ten marmurowo-granitowy monument składa się z pięciu elementów: centralnego popiersia Józefa Piłsudskiego i czterech tablic z nazwiskami Ignacego Paderewskiego, Wincentego Witosa, Ignacego Daszyńskiego i Romana Dmowskiego. Jego powstanie było możliwe dzięki społecznym zbiórkom, za ideą jego powstania stała m.in. radna kilku kadencji Maria Kosecka.
Obelisk Inwalidów Wojennych w parku Traugutta
W Parku Traugutta stoi kamienny obelisk z napisem „Bóg Honor Ojczyzna, 1919-2009, w hołdzie inwalidom wojennym”. Pomnik odsłonięto 13 czerwca 2009 r. podczas obchodów 90-lecia Związku Inwalidów Wojennych.
Pomnik Ofiar Sprawy Elbląskiej
Pomnik, niepozorny kamienny obelisk, ustawiony na Skwerze Ofiar Sprawy Elbląskiej, na pierwszy rzut oka zdaje się prostym znakiem pamięci. Ale historia czyni go szalenie wymownym: noc z 16 na 17 lipca 1949 r. stała się koszmarem, gdy pożar w hali nr 20 zakładów Zamech dał ówczesnym władzom pretekst do masowych aresztowań. W tej sprawie skazano kilkadziesiąt osób, w tym trzy na karę śmierci (żadnej z nich ostatecznie nie wykonano).
Obelisk pozostaje trwałym elementem historii miasta. Co roku w lipcu odbywają się tu uroczyste obchody - mieszkańcy składają kwiaty i zapalają znicze.
Pomnik Ofiar Grudnia 1970
Monument odsłonięto w sierpniu 1981 roku w sercu miasta, na placu Solidarności. Przedstawia pęknięty betonowy blok spięty krzyżem oraz mosiężną tablicą z napisem: „Ofiarom Grudnia 1970 - W Hołdzie Robotniczej Dumie, Godności i Woli - Solidarność Ziemi Elbląskiej”. Jest symbolem walki i pamięci o przemocą stłumionych protestach robotników.
W Elblągu znajdują się także tablice upamiętniające trzech elblążan, którzy zginęli w wydarzeniach Grudnia - Zbyszka Godlewskiego, Mariana Sawicza oraz Waldemara Rebinina.
Pomnik Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej
Pomnik to kamienny zestaw: obelisk z orłem w koronie i dewizą „Bóg, Honor, Ojczyzna”, głaz z napisem „Zawsze wierni Bogu i Ojczyźnie 1939-1945”, a także dodatkowe tablice poświęcone Sybirakom oraz Żołnierzom Niezłomnym.
Co roku przy pomniku organizowane są uroczystości z hymnem, apelem pamięci, salwą honorową i wiązankami kwiatów. Miejsce pełni rolę lokalnego centrum pamięci o Polskim Państwie Podziemnym.
Pomnik Jana Pawła II przy Katedrze św. Mikołaja
Ponaddwumetrowa brązowa figura Jana Pawła II została odsłonięta w 2001. Na jej cokole widnieje fragment homilii, którą w 1999 roku papież wygłosił w Elblągu; „Trzeba, byście na solidnym fundamencie wiary i życia religijnego budowali przyszłość tej ziemi i kościoła elbląskiego”.
Od śmierci papieża to właśnie tu zbierają się elblążanie, by oddać mu hołd. Co roku, w rocznicę jego śmierci pod pomnikiem pojawiają się dziesiątki zniczy, a wierni oddają się modlitwie w intencji Jana Pawła II.
Pomnik Odrodzenia
Pomnik odlanego w mosiądzu sztandaru, odsłonięty w 1975 roku z okazji 30-lecia powrotu ziem elbląskich do Polski, zaprojektował artysta Jan Siek. Ma imponujące wymiary - około 18x8 m - i zawiera symbole narodowe, nawiązania do historii miasta oraz akcenty ideologiczne typowe dla epoki.
Po 47 latach od odsłonięcia, pomnik został odnowiony dzięki inicjatywie obywatelskiej. Podczas renowacji, odnowiono także teren wokół monumentu. Koszt tego przedsięwzięcia wynosił prawie pół miliona złotych.
Obelisk Romualda Traugutta
Obelisk powstał pierwotnie jako kamienny głaz z płaskorzeźbą Romualda Traugutta, upamiętniający powstanie styczniowe. Zlokalizowany w miejscu dawnego kościoła św. Anny i dawnych cmentarzy, pomnik stanowi hołd nie tylko dla bohatera, ale i wszystkich powstańców styczniowych.
W 2014 roku dokonano jego renowacji: popiersie zostało oczyszczone, a pierwotnie uszkodzoną, metalową tablicę zastąpiono kamienną - przeniesioną na niższą część obelisku, co poprawiło czytelność napisu.
Warto wyruszyć na spacer śladami elbląskich pomników i tablic. Jest to okazja na nie tylko przemierzenie urokliwych uliczek, ale też na wejście w intymną kronikę pamięci miasta. Pomniki przestają być wtedy tylko punktami orientacyjnymi: stają się przystankami z duszą, które opowiadają o przesiedleńcach, zwycięstwach, tragediach i odrodzeniu.