Boże Narodzenie celebrowane jest przez wspólnoty chrześcijańskie od IV wieku, a najstarsze świadectwa mówiące o obchodzeniu rocznicy narodzenia Jezusa Chrystusa właśnie dnia 25 grudnia, zawarte są w chronografie rzymskim z 354 roku i dotyczą sposobu sprawowania liturgii na ten dzień.
Historia Bożego Narodzenia wskazuje na jej złożony sens, który wynika z nawiązań do dnia starożytnych celebracji i starotestamentalnych przepowiedni i proroctw. Poza tym w okresie wprowadzania święta słowem „natale” określano rocznicę, czyli pamiątkę jakiegoś faktu, np. poświęcenia kościoła, czy koronacji monarchy. Sprawiło to, że początkowo pod nazwą „natalitas” rozumiano raczej królewskie dostojeństwo Chrystusa niż towarzyszące jego narodzeniu ubóstwo, które w średniowieczu akcentował Franciszek z Asyżu przez żłóbek. Właśnie z dziełem św. Franciszka z Asyżu wiąże się kultywowany do dzisiaj zwyczaj budowania w kościołach na okres Bożego Narodzenia szopek, które wierni odwiedzają i oglądają właśnie w pierwszy dzień świąt. Żywa jest też tradycja przygotowywania na Boże Narodzenie jasełek oraz koncertów kolęd i pastorałek oraz muzyki klasycznej.
Z historii i tradycji
Boże Narodzenie obchodzone jest od IV wieku. Zwyczaje i obrzędy związane z tym świętem, oprócz wynikających bezpośrednio z chrześcijaństwa zachowały liczne elementy pochodzenia antycznego i rodzime przedchrześcijańskie. Według kulturoznawców i etnografów wiąże się to z faktem, że w tradycji grecko-rzymskiej 17 grudnia przypadało w Rzymie święto boga zasiewów jesiennych Saturna, łączone ze świętem greckim Kronosa - boga dostatku, równości i swobody, które trwało aż do 1 stycznia, rozpoczynającego rzymski Nowy Rok. Wszystkie te uroczystości miały charakter radosny. Podkreślały równość wszystkich, co wyrażało się m.in. w wybieraniu spośród niewolników króla na okres uroczystości (saturnalia). Pomyślność zaś na rok przyszły można było nie tylko wywróżyć, ale i zapewnić przez spełnienie określonych czynności magicznych i zaklęć. Jak uważają J. Grinun, G. Wissowa, A. N. Wiesiołowski, P. Caraman i W. Klinger elementy z tamtego okresu, które uległy modyfikacji i chrystianizacji odnaleźć można do dziś w niektórych zwyczajach świętowania Bożego Narodzenia. Wiara w nadzwyczajne zjawiska występuje we wszystkich prawie krajach Europy, gdzie w opowieściach mówi się np. o klękaniu wołów podczas pasterki (Francja, Niemcy) i oddawaniu pokłonu nowo narodzonemu Dzieciątku przez chylące się do samej ziemi rośliny i drzewa (podania palestyńskie i nowogrodzkie). Pokłosiem tych opowieści były specjalne zabiegi towarzyszące zapewnianiu urodzaju owoców: np. wodą, w której umyto ręce po gnieceniu świątecznego ciasta, kropiło się śliwy, drzewa uderzało się toporem, pozorując ich ścięcie dla wymuszenia na nich obietnicy obfitego plonu - obietnicę tę w imieniu drzewa składali biorący udział w obrzędzie, którzy obwiązywali drzewa powrósłem ze słomy, która służyła w czasie uczty wigilijnej. Niemal w całej Europie dla zapewnienia sobie życzliwości dusz, a duszom bezpieczeństwa, od wieczoru wigilijnego do Trzech Króli, obchodzono tzw. „święte wieczory”, podczas których nie wykonywano żadnych cięższych prac - np. szycia, przędzenia i zwijania nici, czy zamiatania śmieci.
Znanym do dziś zabiegiem, przypominanym często przez osoby prezentujące w telewizji prognozy pogody, jest wróżenie pogody na kolejne miesiące roku z pogody, która panuje przez 12 następujących po sobie dniach - od Bożego Narodzenia do Trzech Króli. Przy czym z pogody na Boże Narodzenie i Nowy Rok wróży się pogodę na Wielkanoc i Zielone Święta.
Dobre dni
Pierwszego dnia Bożego Narodzenia poza udziałem w celebracjach liturgicznych w kościołach i spotkaniach domowych przy świątecznym stole oraz wspólnie spędzanym czasie z bliskimi osobami, coraz więcej osób (jeśli tylko dopisuje pogoda) jeździ na nartach i sankach, lub po prostu wybiera się na długi spacer. Ten świąteczny dzień dla wielu osób jest również czasem refleksji, ubierania w słowa dokonań kończącego się roku i snucia planów na kolejne miesiące i lata.
Refleksji sprzyja zwłaszcza drugi dzień Bożego Narodzenia, kiedy liturgia wspomina postać diakona Sthepanosa, pierwszego męczennika, który w 36 roku n.e. został ukamienowany za wyznawanie wiary w nauczanie Chrystusa oraz pełnienie posługi wobec chorych i ubogich. Można pomyśleć, że przywołanie męczeńskiej śmierci diakona w dniach świętowania narodzin Jezusa jest pewnym nieporozumieniem. Smutek kojarzący się z żałobą po śmierci kojarzyć się może z zakłóceniem radosnego świętowania. Jednak w perspektywie historycznej, kiedy wiadomo, że Jezus został ukrzyżowany, a życie każdego człowieka bywa kruche, takie swoiste przypomnienie „Memento mori”, że nie da się uniknąć śmierci, wskazuje na głębszy sens drugiego dnia świąt. W pewnym sensie uczy szanować dobry czas, dobre dni i chwile kiedy są, bo nieznany jest czas, gdy można je stracić. Dzieje diakona Szczepana sygnalizują konieczność uwagi na wydarzenia wokół nas i pewnej uważności, aby zbyt wesołe świętowanie nie zakończyło się wielkim smutkiem. Dlatego m.in. radosne kolędowanie drugiego dnia świąt zaczynało się od składania życzeń pomyślności rodzinie i znajomym, a kolędnicy zebrani w grupki i poprzebierani mogli chodzić z gwiazdą lub szopką śpiewając kolędy, choć wśród przebierańców nie brakowało nigdy kostuchy wędrującej z kosą od domu do domu. Uroczysty okres Bożego Narodzenia zamyka obchodzone 6 stycznia Objawienie Pańskie, nazywane również świętem Trzech Króli. Oby ten czas pozostawił wiele dobrych wspomnień na przyszłość.
Źródło: M. Kowalczyk, Niech te święta nie będą magiczne, Kraków 2021.